Умоўна вольныя. Юрыст — пра выклікі, з якімі сутыкнуліся экс-палітвязні

30/12/2025 - 18:30

Сустрэча экс-палітвязняў у Варшаве / Еўрарадыё

Пасля прымусовага вывазу экс-палітвязняў з Беларусі ў Польшчу, людзі апынуліся на свабодзе без выразнага юрыдычнага статусу і ў большасці сваёй — без дакументаў. За мяжой перад імі адразу паўсталі сур'ёзныя прававыя рызыкі, перш за ўсё звязаныя з легалізацыяй знаходжання. Пра тое, у якім становішчы знаходзяцца тыя, хто яшчэ нядаўна адбываў прызначаныя рэжымам тэрміны ў калоніях і турмах, і чаму ім жыццёва неабходная тэрміновая юрыдычная дапамога, Еўрарадыё паразмаўляла з адвакаткай, кіраўніцай службы прававой дапамогі ReforumHelp Оленай Юркінай.

— З якімі юрыдычнымі статусамі людзі выходзяць на свабоду? Нам кажуць пра вызваленне, але ці ёсць у іх якія-небудзь дакументы, што пацвярджаюць гэта?

— Мы не ведаем, як гэта аформлена. Спадзяюся, што гэта неяк праясніцца, калі, напрыклад, адвакаты гэтых людзей зробяць запыты і атрымаюць дакументы з Беларусі, якія пацвярджаюць, ці сапраўды іх памілавалі, ці гэта фармальнасць. Як гэта было аформлена, сёння нікому не вядома. То бок фактычна людзей вызвалілі, але зроблена гэта было без іх ведама — яны абсалютна не суб’ектныя ў гэтай сітуацыі, яны не выбіралі куды паедуць.

— А ці ёсць нейкія дакументы, напрыклад, пашпарты на руках у былых палітвязняў?

— У часткі наогул няма ніякіх дакументаў, толькі даведка з, дапусцім, калоніі. У кагосьці на руках ёсць пашпарты, ну, так скажам, 50 на 50 ці нават 60 на 40. Мы пакуль не вядзем дакладны ўлік. У многіх дакументаў няма наогул.
Беларусаў проста пасадзілі ў аўтобусы і павезлі. Везлі з розных месцаў, адпаведна — што ім далі (каму далі), з тым і паехалі.
У некаторых з сабой нават ёсць поўнасцю іх крымінальныя справы, тэчкі з усімі матэрыяламі спраў, то бок бываюць нават такія выпадкі, але частка людзей проста з даведкай. А хтосьці наогул без даведкі.

— Як вы ацэньваеце гэтую сітуацыю?

— Юрысты ацэньваюць гэтую сітуацыю як абсалютна экстраардынарную. Я і мая калега былі першымі юрысткамі, якія сустракалі экс-палітвязняў. У мяне ўпершыню такі вопыт, калі столькі людзей апынуліся ў чужой краіне ў поўнай разгубленасці. Нехта з іх наогул ні разу не быў за мяжой.
Людзі абсалютна розныя — ёсць маладыя, якія здольныя хутка зарыентавацца, але вельмі шмат людзей пенсійнага ўзросту як мужчын, так і жанчын, якія не былі гатовыя да такога жыццёвага павароту.

Трэба сказаць, што мы таксама не зусім былі гатовыя да такога. Гэтыя беларусы апынуліся ў вельмі экстрэмальнай сітуацыі — нам даводзіцца вельмі хутка адказваць на ўсе пытанні, якія толькі могуць узнікаць. Кожны выпадак індывідуальны.

Пры гэтым дзякуючы дамоўленасцям беларускіх дэмакратычных сіл была атрыманая згода на паскораную і камфортную падачу на міжнародную абарону ў Польшчы. І польскія ўлады ў многіх пытаннях, натуральна, пайшлі нам насустрач усім. У першыя выходныя пасля прыезду дзверы ўсіх устаноў, якія прымаюць дакументы, для гэтых людзей былі адчыненыя. І гэта толькі адзін з прыкладаў.

— Якія першыя прававыя рызыкі ўзнікаюць у экс-палітвязняў адразу пасля выезду з Беларусі?

— Па-першае, людзі не атрымалі шэнгенскія візы. У іх ёсць 14 дзён з моманту ўезду на афармленне легальнага статусу ў Еўрасаюзе. Пасля заканчэння гэтага тэрміну яны становяцца нелегаламі. Я б сказала, што гэта галоўны рызыка, таму цяпер уся наша праца сканцэнтраваная на вырашэнні вось гэтага асноўнага пытання з легалізацыяй.

Таксама мы будзем падтрымліваць людзей і далей. І мы разумеем, што тут нам спатрэбіцца дапамога калег па розных пытаннях, звязаных з сямейнымі адносінамі, напрыклад, пытаннях апекі. У каго-небудзь з гэтых людзей ёсць дзеці або іншыя члены сям'і, якія засталіся ў Беларусі.
І, вядома, тут вельмі шмат такіх выклікаў, з якімі давядзецца працаваць юрыстам.

Як я ўжо сказала, людзі ў разгубленасці — асабліва людзі старэйшага пакалення. Але, як мне здаецца, там усе ў разгубленасці, таму што сітуацыя вельмі няпростая. З аднаго боку, вядома, гэта і радасць. Але з іншага — пачаць новае жыццё ў чужой краіне — гэта велізарны стрэс для кожнага чалавека.
У ідэальным свеце, напэўна, было б добра, каб людзі спачатку адпачылі, прыйшлі ў сябе эмацыйна і фізічна (многім патрэбна медыцынская падтрымка), і толькі пасля гэтага можна было б пачаць займацца юрыдычнымі пытаннямі. На жаль, такой магчымасці ў нас няма — часу няма.

— Чаму так важная дапамога праваабаронцаў і юрыстаў у гэты першы час? Хтосьці скажа, што многае можна загугліць ў інтэрнэце...

— Гэта велізарная колькасць пытанняў, адказы на якія экс-палітвязням трэба атрымаць вельмі хутка. У людзей розныя гісторыі, розныя ўзроўні адукацыі, розная спецыялізацыя. Многія пытанні звязаныя з польскім міграцыйным заканадаўствам.

Таму першае, што мы зрабілі, правялі невялікую інфармацыйную сустрэчу і патлумачылі, што такое інстытут міжнароднай абароны. Якія з гэтым звязаны правы, якія абавязкі, у якім парадку будуць разглядацца дакументы, у якія тэрміны. Што азначае прадастаўленне міжнароднай абароны, якія дакументы людзі павінны атрымаць на рукі, калі польскія ўлады будуць прымаць пазітыўныя рашэнні. Якія ёсць рызыкі і якіх з іх можна пазбегнуць, калі скарыстацца гэтым інстытутам. Многа пытанняў, звязаных у тым ліку з уз'яднаннем сем'яў, калі нехта знаходзіцца ўжо за мяжой, і ў іншых выпадках.

Якая наша роля? Для пачатку — як мінімум арганізаваць вялікую колькасць людзей, якім тэрмінова трэба падацца на дакументы.

— Як вы спраўляецеся?

— З намі працуюць выдатныя валанцёры, якія дапамагаюць. І сумесна мы падаем дакументы, потым кантралюем тэрміны, калі людзі павінны прадаставіць дакументы, якія пацвярджаюць пераслед, запоўніць адпаведныя анкеты. Гэта таксама спараджае велізарную колькасць пытанняў, на якія мы кожны дзень адказваем.

Мы працуем з тымі, хто цяпер у Польшчы, нешта падказваем тым, хто з'ехаў у Нямеччыну. Мяркую, што, калі спатрэбіцца, будзем аказваць дапамогу і ў Літве, але, як мне вядома, даволі шмат працы па гэтай частцы там ўзяла на сябе іншая арганізацыя.

— Як доўга вы будзеце дапамагаць экс-палітвязням? Вы аддаеце сабе справаздачу, што пытанні могуць узнікаць штодня працяглы час?

— Калі будзе магчымасць, мы будзем суправаджаць людзей столькі, колькі спатрэбіцца.