Павел Данэйка: Беларусь вярнулася ў 90-я. Як будзем выпраўляць?

09/09/2025 - 14:18

Назад у 90-я / Еўрарадыё

Беларусь вярнулася ў 90-ыя гады, атрымаўшы ўвесь набор праблем, з якімі ёй адзін раз ужо даводзілася спраўляцца. Пра тое, чаму так здарылася і як з гэтым змагацца, дырэктар Beroc Павел Данэйка расказаў у эфіры Еўрарадыё, які ладзіць сумесна з Банкам Ідэй цыкл перадач пра тое, якой будзе Беларусь у 2030 годзе.

Токар vs праграміст

Беларусь зараз мае прыкладна 1% росту ВУП, як і расійская эканоміка.

"З пункту гледжання нармальнага звычайнага чалавека, 1% — гэта азначае, што я жыву гэтак жа, як жыў учора. І крызісу няма. Але калі мы бярэм стандарт жыцця, які задаюць самыя развітыя краіны, то ты жывеш у адносінах да іх з кожным годам горш, горш і горш, але не ўсведамляеш гэтага. Потым гадоў праз 15 раптам — оп! А мы, аказваецца, дрэнна жывем!” — адзначае Павал Данэйка.

Свет памяняўся значна, эпоха машыннай вытворчасці сышла, мы перайшлі ў эпоху інфармацыйнага грамадства. Напрыклад, у ЗША доля прамысловай вытворчасці ў ВУП ужо ўсяго 13%.

"Мы зараз у новай сацыяльнай сістэме. Што такое сацыяльная сістэма? Маркс іх апісваў. У ёй ёсць асноўныя суб'екты. Напрыклад, у машыннай вытворчасці гэта чалавек, які наймае, і токар. А ў сучаснай сістэме — чалавек, які наймае, і праграміст. І ёсць розніца ў падыходзе да найму гэтых людзей. Я ў машыннай вытворчасці наймаю сярэдняга чалавека, а ў IT — генія, таму што ён за тыя ж грошы зробіць лепш. І Біл Гейтс насіўся па ўніверсітэтах, спрабаваў знайсці лепшых.

Таму калі мы задаемся пытаннем, якія краіны будуць самымі эканамічна паспяховымі, то адказ вельмі просты. Тыя, куды пераязджаюць праграмісты і PhDдысты (уладальнікі навуковай ступені доктара, якая прысвойваецца пасля абароны дысертацыі, якая прадстаўляе арыгінальнае даследаванне, гэта вышэйшая акадэмічная ступень у ЗША, ЕС і многіх іншых краінах)".

Эліту — у расход, краіну — у тупік

Цяпер вяртаемся да нашай краіны.

“Калі вы высякаеце лідэраў інтэлектуальных, то мы будзем заставацца ў прамысловай вытворчасці, і ўвесь час будзем думаць, як зрабіць таннейшым свой трактар. Праграмісты рухаюць нас да таго, што на вытворчасці не патрэбны будуць людзі. На сучасным прадпрыемстве будзе два суб'екты, толькі сабака і чалавек. Сабака будзе ахоўваць вытворчасць, каб чалавек туды не ўлез. А знішчэнне эліты — гэта фармаванне шляху ў тупік", — кажа эксперт.

І Беларусь ідзе ў гэты тупік цалкам свядома, у прыватнасці, трацячы мінімум (каля 0,5 працэнта ВУП) на навуку.

Цяпер сапраўды крутыя спецыялісты ў ІТ з Беларусі з'язджаюць і будуць з'яжджаць, упэўнены Павел Данэйка. Фактычна праца IT-сектара вярнулася да дапаркаўскай сітуацыі. І спробы расказаць, што колькасць айцішнікаў у нас расце, што побач ёсць буйны расійскі рынак — зусім бездапаможныя.

"Уласна, расійскі рынак — небуйны. Адной з праблем расійскіх айцішнікаў было тое, што яны арыентаваліся на свой рынак. Поспех беларусаў быў у тым, што ў нас маленькі рынак, і ўсе арыентаваліся на ЗША, на Еўропу і гэтак далей. Цяпер, напэўна, нейкія нішы можна заняць у Расіі, але гэта тупіковае."

Прыватная праблема

Важнай тэзай Паўла Данэйкі было тое, што ў Беларусі больш за 50% ВУП стваралася прыватным сектарам. І гэта калі казаць пра ўвесь ВУП. А калі параўноўваць з дзяржаўнай камерцыйнай часткай, то там генеруецца толькі 30% ВУП, удакладняе ён. Гэта значыць, на сёння камерцыйная частка ВУП генеруецца менавіта прыватным сектарам.

"Пры гэтым сітуацыя для яго блізкая да стану 90-ых гадоў. Ёсць сілавыя структуры, якія дояць бізнэс, карупцыя на сярэднім узроўні вяртаецца, ідзе фармаванне паўалігархічных або алігархічных структур. Гэта значыць тое, з чым Лукашэнка змагаўся і перамог, зноў вяртаецца ў краіну. І так працягвацца доўга не можа".

"Калі ты хочаш геніяў пакідаць у краіне, то яны павінны сябе камфортна адчуваць, а не чакаць, што ў любы момант скажуць, што ты экстрэміст, ці проста нешта няправільна сказаў пра Лукашэнку ці пра кагосьці яшчэ", — падкрэслівае Павел Данэйка.

Прычым калі ў Савецкім Саюзе праблему адтоку мазгоў вырашалі жалезнай заслонай, не даючы дазвол на выезд і замыкаючы перспектыўных навукоўцаў, інжынераў у "шарашках", то цяпер гэта немагчыма.

“Тады была дакладная замова. Гэтым людзям, замкнёным у “шарашках”, казалі, што трэба зрабіць: ядзерную бомбу і гэтак далей. А праблема сёння з “шарашкай” у тым, што мы не ведаем, што трэба. Няма задання. Яны самі яго павінны прыдумаць, яны яго самі павінны нарадзіць. А калі ў цябе ёсць заданне, значыць, тое, што ты робіш — гэта ўчорашні дзень. Сённяшнія лідэры фарміруюць будучыню, яны яе прыдумляюць. А ў машыннай вытворчасці ты заўсёды аднаўляў мінулае".

Ідэя стварыць канцлагер для айцішнікаў — правальная, упэўнены дырэктар Beroc.

"Будучыня сусветных эканомік звязана з аб'ёмам прытоку PhDдыстаў і праграмістаў у краіну. І мы бачым, што ў ЗША людзі едуць, а з Кітая з'язджаюць, і ў Кітая не будзе будучыні, таму што вырабляць машыны — гэта ўчорашні дзень".

Рэформы — таксама ўчорашні дзень?

Цяпер ужо няма сэнсу казаць пра тое, якая канцэпцыя эканамічных рэформаў патрэбная Беларусі, лічыць Данэйка.

"Усё вельмі проста. Мы мусім стварыць сістэму адукацыі, якая зробіць нашых дзяцей канкурэнтаздольнымі на сусветным рынку. Для гэтага нам трэба спалучыць нашы НДІ з універсітэтамі. Для гэтага нам патрэбны грошы, каб вярнуць нашых PhDдыстаў, а іх шмат па ўсім свеце. Нам трэба інвеставаць у навуку, нам трэба інвеставаць у падрыхтоўку PhD тут. І гэта за 10-12 год можна зрабіць".

Але для таго, каб гэта зрабіць, патрэбны грошы. А для таго, каб у нас былі грошы, трэба зрабіць рэструктурызацыю эканомікі, уключыць правільныя стымулы.

"І другая частка, якую трэба рабіць паралельна — гэта фарміраваць пенсіённую сістэму. Таму што мы падрыхтуем усё, каб нашы дзеці былі канкурэнтныя, а потым жа трэба адпачыць і выйсці на пенсію", — усміхаецца Павел Данэйка.

Так што ў цэлым патрэбна 12-15 гадоў сістэмнай работы, удакладняе ён.

А пакуль мы маем машынную вытворчасць, прычым не вельмі канкурэнтную. Раней тут лідзіраваў Кітай — таму што была танная працоўная сіла. Рабочая сіла ў ранейшых аб'ёмах зараз не патрэбна.

"Прывяду прыклад "Белвеста". Самыя высокааплатныя супрацоўнікі на "Белвесте" былі на раскроі скуры. Скура з каровы — рознага памеру, таўшчыні, яе кроіць — складаная праца. Але яны зрабілі праграмнае забеспячэнне для раскрою, на якім зарабілі, думаю, больш, чым на продажы абутку. І супрацоўнікі гэтыя зніклі", — патлумачыў Данэйка. Так што ў свеце ідзе працэс фарміравання бязлюдных вытворчасцей.

"Вось Лукашэнка патрабуе ад беларусаў павялічыць прадукцыйнасць працы — да сусветнага ўзроўню. А прадукцыйнасць працы — гэта выпрацоўка на аднаго чалавека. І калі на заводзе адзін чалавек будзе працаваць, то якраз і будзе рост прадукцыйнасці працы, падкрэслівае эксперт".

Людзі вырашаюць, людзям перашкаджаюць

"А танная працоўная сіла губляе сэнс. Свет на старце вялікага разыходжання. Мы атрымаем падзел грамадства на дзве групы. Адна цікавая, якая працуе, плаціш ты грошы ім ці не, таму што ім цікава. А другія не працуюць, таму што ім плацяць грошы".

Так што ці мы выхоўваем інтэлектуальных лідэраў, ці займаемся ламаннем мазгоў і тармажэннем фармавання творчых здольнасцяў, фармуем людзей без мінулага, па-за кантэкстам. Аднаўляем паслухмяныя патрыятычныя адзінкі.

"Мы зараз маем зусім дзіўную сітуацыю, калі на чале тых структур, якія павінны вызначаць эканамічнае развіццё, стаяць людзі. І калі б я быў прэзідэнтам, я б таксама прызначыў гэтых людзей. Прэм'ер-міністр, кіраўнік Адміністрацыі, некаторыя міністры — цалкам прафесійныя і вельмі разумныя людзі. Але ёсць адна лішняя дэталь, якая проста тармазіць увесь блок. Гэта сілавыя структуры, якія ў нейкім загуле, што блакуе ўсё астатняе. Калі згарнуць гэты сілавы загул і пачаць займацца эканомікай, аднавіць дыялог наконт развіцця эканомікі, вярнуць давер людзей…"

"У Беларусі было напрацавана шмат пазітыўных рэчаў. І для мяне зусім нечакана гэтае вяртанне ў дзевяностыя", — рэзюмуе Павел Данэйка. Прыйдзецца выжыць у іх другі раз.