"Падстаў для аптымізму няма": калі Літва адкрые мяжу для беларусаў?

Літва рашуча адрэагавала на беспрэцэдэнтную серыю парушэнняў яе паветранай прасторы, істотна абмежаваўшы пропуск на мяжы з Беларуссю. Пакуль адны усталёўваюць прычынна-выніковую сувязь, іншыя вырашаюць юрыдычныя і бытавыя складанасці, якія раптам узніклі. Ці можа адбыцца дээскалацыя і пры якіх умовах? "Новая газета.Балтыя" даведалася пра меркаванне палітычных аналітыкаў, якія раней прадказвалі такі варыянт развіцця падзей. А таксама паглядзела, што абмяркоўваюць у сацыяльных сетках пасля жорсткай рэакцыі Вільні на недружалюбныя дзеянні, за якімі, верагодна, стаяць беларускія і расійскія ўлады.

Беспакаранасць да панядзелка. Хроніка

Абвостраны крызіс на літоўска-беларускай мяжы развіваўся ўвесь папярэдні тыдзень. Спачатку метэазонды ў паветранай прасторы Літвы зафіксавалі позна ўвечары ў мінулы аўторак, 21 кастрычніка. Выявілі 13 паветраных аб'ектаў. Тады было прынята рашэнне часова закрыць пагранпераходы ў Шальчынінкаі і Мядзінінкаі. Раніцай іх праца была адноўленая.

Рэжыму Лукашэнкі выставілі ўльтыматум: калі палёты метэазондаў не спыняцца, то мяжу закрыюць на нявызначаны тэрмін. "Меры ў адказ павінен прапанаваць урад. У ліку варыянтаў, якія абмяркоўваюцца, павінны быць доўгатэрміновае закрыццё мяжы з Беларуссю і абмежаванне Калінінградскага транзіту", — заяўляў тады прэзідэнт Літвы Гітанас Наўседа.

Аднак у Мінску прамых папярэджанняў не пачулі. Увечары 24, 25 і 26 кастрычніка гісторыя зноў паўтарылася. Прычым у ноч на панядзелак было зафіксавана ледзьве не рэкордная колькасць шароў з цыгарэтамі — больш за 60. З такой упартай і масавай аэраперакідкай кантрабанды Літва яшчэ не сутыкалася.

З-за неаднаразовых абмежаванняў у працы аэрапортаў у Вільні і Каўнасе было сарвана больш за 170 рэйсаў, міжвольнымі закладнікамі гэтай сітуацыі сталі каля 27 тысяч пасажыраў. Шкода ацэньваецца ў больш чым 80 тысяч еўра.

Кожны раз літоўскі бок часова закрываў два пункты пропуску на мяжы з Беларуссю, якія працавалі да нядаўняга часу, але адкрываў іх на наступны дзень. На гэтым фоне здавалася, што беларускі рэжым упіваецца беспакаранасцю.

Метэазонды збіваць, мяжу перакрыць, санкцыі разгледзець: якія яшчэ меры прыняў урад

У панядзелак 27 кастрычніка Вільня перайшла ад слоў да рашучых захадаў: праца пункта пропуску ў Шальчынінкаі прыпыненая на нявызначаны тэрмін — праезд там забаронены.

У Мядзінінкаі пагранпераход будзе працаваць, але з істотнымі абмежаваннямі. Прапусцяць дыпламатаў; тых, хто едзе ў Калінінградскую вобласць і назад транзітам; грамадзян Літвы і Еўрасаюза, а таксама ўладальнікаў ВНЖ і ПМЖ, якія вяртаюцца ў Літву. У панядзелак беларускія памежнікі пацвердзілі, што "названыя катэгорыі грамадзян сталі прапускаць праз мяжу".

Адразу пасля гэтага паведамлення дзяржаўны беларускі перавозчык "Мінсктранс" абвясціў аб адмене ў бліжэйшыя тры дні рэйсаў у Каўнас, Вільню і Рыгу (яны таксама ажыццяўляліся транзітам праз Літву). Кампаніі Ecolines і Intercars прынялі аналагічныя меры, як і шэраг іншых перавозчыкаў. Пасажырам прапануюць альбо поўнае вяртанне грошай, альбо замену квіткоў на іншыя рэйсы, у прыватнасці, да Варшавы.

Нявызначанасць адносна тэрмінаў дзеяння гэтых мер будзе захоўвацца да серады, 29 кастрычніка. На гэты дзень запланавана пасяджэнне ўрада Літвы, на якім можа быць прынята рашэнне аб закрыцці мяжы на неабмежаваны час (з названымі вышэй выключэннямі).

Прадстаўніка амбасады Беларусі ў Вільні выклікалі ў МЗС, дзе афіцыйна апавясцілі пра закрыццё мяжы і заявілі рашучы пратэст у сувязі з пастаяннымі парушэннямі паветранай прасторы. Падчас сустрэчы дыпламату таксама паведамілі, што Літва расцэньвае наўмысную бяздзейнасць дзяржаўных органаў Беларусі як гібрыдную атаку.

Тым часам прэм'ер-міністр Літвы Інга Ругінене паведаміла, што метэазонды плануецца збіваць, паліцыя і памежнікі створаць сумесную групу па барацьбе з кантрабандай, а МЗС распрацуе пакет санкцый у дачыненні да Беларусі. Таксама прапануецца зрабіць больш жорсткай адказнасць за захоўванне кантрабанды падакцызных тавараў.

Зайшла гаворка нават пра ўжыванне 4-га артыкула Статута NATO, які дазваляе чальцам альянсу праводзіць кансультацыі, калі яны мяркуюць, што іх бяспека знаходзіцца пад пагрозай.

Лідэры ЕС выказалі падтрымку Літве і назвалі дзеянні Беларусі гібрыднай атакай. "Гэта дэстабілізацыя. Гэта правакацыя. Мы называем гэта гібрыднай пагрозай. Мы гэтага не пацерпім", — так адрэагавала ў сацсетцы Х кіраўніца Еўракамісіі Урсула фон дэр Ляен.

Нягледзячы на велізарны рэзананс, у ноч з 27 на 28 кастрычніка некалькі метеозондов зноў былі заўважаныя ў паветранай прасторы Літвы. Аднак аэрапорт у Вільні не зачынялі, што стала магчымым дзякуючы новаму фармату працы адказных ведамстваў, якім далі інфармацыю з дадзеных радараў.

Некаторыя даведваліся, што не змогуць трапіць дадому, знаходзячыся на трапе самалёта

Хоць аб магчымым перакрыцці мяжы паміж Літвой і Беларуссю казалі даўно, гэтая навіна ўсё роўна многіх заспела знянацку. Некаторыя даведаліся, што не змогуць трапіць дадому, спускаючыся з трапа самалёта ў Вільні: "Спачатку затрымалі авіярэйс, а потым выявілася, што мяжа закрытая, і мы ў Мінск не трапляем".

— У нас у гасцях знаходзіцца пажылая сваячка, — апісвае сваю сітуацыю адна з удзельніц чата беларусаў у Вільні. — Шэнгенская віза заканчваецца. Адпраўляць чалавека, якому больш за 70 гадоў, перакладнымі маршрутамі, у аб'езд праз Латвію ці Польшчу, той яшчэ квэст.

Асаблівасць транзіту праз Латвію для грамадзян Беларусі і Расіі ўскладняецца тым, што па новых правілах яны абавязаны прадаставіць інфармацыю аб візіце ў Латвію не менш чым за 48 гадзін. Гэта датычыцца і тых, хто ідзе транзітам.

На днях у Латвіі ўступае забарона нерэгулярных пасажырскіх аўтобусаў у Беларусь і Расію, якая будзе дзейнічаць да 31 кастрычніка 2026 года. Прычына? У Рызе заўважылі, што колькасць такіх рэйсаў расце, а гэта стварае рызыкі нелегальнай іміграцыі і пагрозу бяспецы, у тым ліку — вярбоўкі жыхароў Латвіі і іншых краін ЕС.

У няпростай сітуацыі апынуліся і грамадзяне Літвы, якія з-за перакрыцця мяжы не маглі вярнуцца дадому з Беларусі. Ім давялося начаваць у аўтамабілях літаральна пад шлагбаўмам. Яны скардзіліся, што ў зоне чакання не было элементарных выгод: адзін туалет, купіць ваду ці ежу немагчыма. У крамах Duty free не прымалі літоўскія банкаўскія карты.

Між тым, у сацсетках разважаюць, якім чынам можна трапіць у Літву з Беларусі іншым спосабам. На мяжы Беларусі з ЕС засталіся толькі два паўнавартасныя пункты пропуску — у Брэсце (мяжа з Польшчай) і Грыгароўшчыне (Латвія). Але добрых варыянтаў практычна няма: праз Латвію праз новыя абмежаванні трапіць складана. У Польшчу — крыху прасцей, але гэта велізарны крук да Вільні.

Незразумела, ці застанецца актуальным альтэрнатыўны маршрут — праз Калінінградскую вобласць. Раней квіткі на цягнік бралі з Мінска да Чарнышэўскага (першы прыпынак у Калінінградскай вобласці), а затым ехалі на аўтобусе да Вільні. Аднак літоўскія ўлады цяпер кажуць пра абмежаванне транзіту: ці закране гэта пасажырскія перавозкі, пакуль невядома.

Прапануюцца зусім экзатычныя маршруты: напрыклад, праз Стамбул, а потым — у Літву. У гэтым выпадку прыйдзецца праляцець больш за 5 тысяч кіламетраў, хоць адлегласць паміж Мінскам і Вільняй складае 180 км.

"Пакуль паліцыя дабіралася, кантрабандысты схапілі скрынку і з'ехалі"

Відавочна, беларускі рэжым знайшоў уразлівасць, якую стаў актыўна і паспяхова выкарыстоўваць. Старшыня прафсаюзу памежнікаў Жыгімантас Калпокас, якога цытуе Delfi, прызнаў, што ў Літве не ведаюць, як збіваць метэазонды, і што гэтае пытанне ўздымалася яшчэ летась: "Няма сродкаў для іх выяўлення, ідэнтыфікацыі і перахопу. Гэта старая праблема, якой не надавалі належнай увагі. За паветраную прастору адказвае не Служба аховы дзяржмяжы, а Ваенна-паветраныя сілы. Вялікае пытанне, бачаць яны дроны і метэазонды ці не".

Паводле яго, паводле дзейнага заканадаўства, дроны або мэтэазонды можна збіваць, калі яны ўяўляюць пагрозу. А гэта пытанне спрэчнае: ці з'яўляецца ёю шар з падвешанай скрынкай цыгарэт? Можна меркаваць, што з'яўляецца, бо ўводзяцца абмежаванні ў аэрапортах Вільні і Каўнаса.

Іншая праблема ў тым, што метэазонды ляцяць на вышыні ў некалькі кіламетраў і цяпер няма эфектыўных мер па іх перахопе: страляць з аўтамата не будзеш — гэта бессэнсоўна. Калі кажуць, што шар перахоплены, то звычайна гэта азначае, што яго знайшлі на зямлі і, магчыма, затрымалі таго, хто прымаў груз. Аднак гэта таксама не заўсёды праходзіць гладка.

У эфір адной з літоўскіх радыёстанцый у панядзелак, 27 кастрычніка, датэлефанавалася жыхарка памежжа. Яна распавяла, што два тыдні таму такі шар прызямліўся на тэрыторыі ў яе суседзяў. Улады рэкамендуюць у такіх выпадках не набліжацца да метеозондаў і звяртацца ў паліцыю.

— Метэазонд зачапіўся за дрэвы і лопнуў, — паведаміла сведка. — Гэтая скрынка асаблівай пагрозы не ўяўляе — калі б на жылы дом звалілася, то нічога, напэўна б, не пашкодзіла. Суседзі выклікалі міліцыю. А ў гэты час кантрабандысты прыехалі і забралі скрынку. У нас ёсць відэакамеры, мы ўсё гэта бачылі. Яны яшчэ дзве гадзіны хадзілі па тэрыторыі, і ніхто на іх не рэагаваў.

Як заўважае Жыгімантас Калпокас, раней метэазонды падымалі ў паветра непасрэдна каля мяжы і іх можна было заўважыць з дапамогай цеплавізара. Але цяпер іх запускаюць з глыбіні Беларусі, яны набіраюць вышыню ў некалькі кіламетраў і выявіць шар без спецыяльнага абсталявання немагчыма.

Ён расцэньвае падзеі апошніх дзён не як простую кантрабанду, а як гібрыдную або тэрарыстычную атаку: "У Беларусі панабудавалі масу тытунёвых фабрык, там вырабляюць нашмат больш цыгарэт, чым трэба для іх рынку. Як у Паўднёвай Амерыцы ўрады атрымліваюць даходы за кошт наркотыкаў, так рэжым Лукашэнкі атрымлівае іх за кошт цыгарэт".

Кіраўнік прафсаюзу памежнікаў не выключае, што метэазонды могуць выкарыстоўвацца не толькі для кантрабанды цыгарэт, але і для транспартавання выбухоўкі ці зброі, каб пасеяць яшчэ больш хаосу.

Каб знайсці тэхнічнае рашэнне, Міністэрства эканомікі і інавацый абвясціла конкурс: кампанія або навуковая арганізацыя, якая прапануе эфектыўны спосаб для барацьбы з метэазондамі, атрымае на рэалізацыю праграмы да мільёна еўра.

Ціханоўская: "Падтрымліваем санкцыі, але пры захаванні межаў адкрытымі для пасажырскіх перавозак"

На гэтую сітуацыю адрэагавала Святлана Ціханоўская, Офіс якой знаходзіцца ў Вільні.

— Мы асуджаем апошнія правакацыі Лукашэнкі супраць Літвы, — адзначыла яна ў X.— Гэтыя гібрыдныя атакі, падобныя да тых, што звязаныя з мігрантамі, і накіраваныя на праверку бяспекі NATO і нанясенне шкоды эканоміцы Літвы і Еўрасаюзу.

Яна падтрымала санкцыі, у прыватнасці, спыненне транзіту тавараў. Аднак лічыць, што трэба захаваць межы адкрытымі для пасажырскіх перавозак.

"Падстаў для аптымізму няма"

Былая міністарка абароны Літвы, а цяпер дэпутатка Еўрапарламента Раса Юкнявічэне ў эфіры "Радыё Свабода" назвала парушэнне паветранай прасторы метэазондамі прэлюдыяй вайны. Яна перакананая, што беларускі рэжым сам па сабе такія аперацыі не праводзіць, а выконвае даручэнні Расіі: "Гэта неаканвенцыйная вайна, яна не такая, як цяпер ва Украіне. Але Крэмль з дапамогай Лукашэнкі тэстуе нас, ён дзейнічае на мяжы 5-га артыкула дамовы NATO, але не пераходзячы чырвоныя лініі".

Дырэктар Дэпартамента дзяржбяспекі Рэмігіюс Брыдыкіс перакананы, што запуск метэазондаў — усвядомленыя дзеянні Беларусі па дэстабілізацыі абстаноўкі ў Літве. Аднак ён не бярэцца сказаць, ці з'яўляецца гэта адзінай мэтай рэжыму: "Пагроз становіцца больш, калі разумееш, які эфект яны аказваюць на прыняцце рашэнняў намі, нашымі пасажырамі, грамадствам. Мы ўсе ў напружанні".

— Цяжка ўявіць, што ўлада ў Мінску не ведае, што адбываецца з метэазондамі, — згаджаецца беларускі палітычны аналітык Валер Карбалевіч. — Па-першае, у Беларусі вытворчасць тытунёвых вырабаў цесна звязаная альбо з дзяржпрадпрыемствамі, альбо з буйным бізнэсам, які блізкі уладам. А па-другое, сілавікі кантралююць тэрыторыю краіны і складана выказаць здагадку, што яны не ў курсе аб запуску дзясяткаў паветраных аб'ектаў цягам некалькіх дзён.

Ён праводзіць аналогію з нелегальнымі мігрантамі, якіх выкарыстоўвалі для нападаў на межы Еўрасаюза. У апошнія тыдні такіх выпадкаў, як заўважыў беларускі сацыёлаг Генадзь Каршуноў, стала істотна менш. Можа быць, рэсурс вычарпаўся і рэжым вырашыў выкарыстаць іншы інструмент?

— Каб рабіць пэўныя высновы, трэба больш звестак, бо атакі нелегальнымі мігрантамі адбываюцца хвалямі. Аднак выключаць такога развіцця падзей нельга. Магчыма, новы метад стане выкарыстоўвацца ў дадатак, а не замест старога, — мяркуе Валер Карбалевіч.

Са слоў аналітыка, закрыццё мяжы — гэта палітычны жэст Літвы ў адказ на дзеянні Беларусі. Ён мяркуе, што ў Мінску добра ўсведамлялі рызыкі, і цяпер будуць больш актыўна выкарыстоўваць позву для абвінавачванняў у бок Вільні. Гэтая здагадка была зробленая да заявы міністра замежных спраў Беларусі Максіма Рыжанкова, які назваў закрыццё мяжы правакацыяй. А часоваму паверанаму ў справах Літвы Эрыкасу Вілканецасу ў Мінску ўручылі ноту пратэсту.

Асноўны выступ адбыўся ў аўторак, калі Лукашэнка адзначыўся шэрагам супярэчлівых пасылаў. З аднаго боку ён назваў закрыццё мяжы Вільняй "вар'яцкай афёрай", адхіліў факт "надзвычайнай кантрабанды" і паабяцаў "не абараняць Еўрасаюз з пятлёй на шыі". З іншага — заклікаў Захад "працаваць дзеля міру разам" і прапанаваў дамаўляцца аб "пераадоленні міграцыйнага крызісу ў рамках глабальнай угоды".

Валер Карбалевіч звяртае ўвагу, што эскалацыя адбылася пасля таго, як два тыдні таму Лукашэнка правёў нараду, на якой абмяркоўваў адносіны з Захадам. Пасля гэтага кіраўнік КДБ Іван Церцель нават прапанаваў перайсці да разрадкі напружанасці. Аднак здарылася з дакладнасцю ды наадварот.

Тым не менш, Валер Карбалевіч мяркуе, што ў хуткім часе пункты пропуску могуць адкрыцца, калі атакі метэазондамі, зразумела, спыняцца. Ён нагадвае, што гэта прыносіць страты не толькі літоўскаму бізнесу і простым людзям, але і, напрыклад, перавозчыкам трэціх краін.

А вось дацэнт Універсітэта Вітаўтаса Вялікага Анджэй Пукшта перакананы, што жалезная заслона апусцілася на працяглы час: "Мне здаецца, усё ідзе да поўнага закрыцця мяжы паміж Літвой і Беларуссю. Нават калі ў бліжэйшы час пункты пропуску адкрыюць, у доўгатэрміновай перспектыве гэтае пытанне ўсё роўна будзе актуальнае. Падстаў для аптымізму няма".

Павярнуць працэс назад, на яго думку, можа толькі ўмяшанне ўплывовых пасярэднікаў з Брусэля або Вашынгтона, паколькі Літва і Беларусь вычарпалі магчымасці для дамоўленасцяў.

— Асноўным актарам выступае Крэмль, — мяркуе Анджэй Пукшта. — А ў Лукашэнкі няма суб'ектнасці ў ажыццяўленні замежнай палітыкі. Але нават калі авантура з метэазондамі — яго ініцыятыва, то яна прыдуманая ва ўгоду Маскве.

Палітолаг не лічыць, што эканоміцы Літвы ў выніку перакрыцця мяжы з Беларуссю пагражае вялікая шкода: "Сувязі разарваныя, усе ўжо прыстасаваліся да новай сітуацыі".

Пры гэтым ён заўважае, што ў гэтай сітуацыі Вільня не чакае, што метэазонды перастануць ляцець у бок Літвы — палітыкі добра разумеюць, што гэта працягнецца. Адначасова ў канфлікце з Мінскам краіна разлічвае на падтрымку Еўрасаюза і NATO.

Пры падтрымцы "Медыясеткі"