"Не выключана поўнае закрыццё межаў": што адбываецца з аўтобусамі ў Літву

Абмежаванне аўтобуснага руху — гэта маленькі фрагмент глабальнага працэсу, які можна назваць апусканнем жалезнай заслоны 2.0. Пакуль больш за ўсё гэта кранула звычайных людзей, якія ў сілу жыццёвых абставінаў накіроўваюцца ў абодва бакі. Эксперты, апытаныя "Новай газетай. Балтыя", адзначаюць, што сітуацыя можа ў далейшым пагаршацца, і не выключаюць поўнага закрыцця межаў для пасажырскіх зносін.

"Зразумела, што ў Вільню не трапляю"

Некалькі тыдняў таму пасажыры аўтобусаў Мінск-Вільнюс атрымалі паведамленні, што іх рэйсы адмяняюцца. Гэта адбылося ў пік сезону адпачынкаў і паставіла пад пагрозу запланаваны адпачынак, паколькі многія дабіраюцца да Вільні, каб са сталіцы Літвы вылецець у іншыя еўрапейскія краіны.

— Рабяты, праз скасаванне аўтобуса да Вільні зрываецца аплачаная паездка ў Грэцыю. Візы чакалі паўгода, браніраванне гатэля без вяртання закладу, згараць авіябілеты, — сацсеткі маментальна запоўніліся панічнымі паведамленнямі.

Калі назіраць храналагічна як развіваліся падзеі, становіцца зразумела, чаму аўтобуснае паведамленне крытычна важнае. Пасля пандэміі паміж Літвой і Беларуссю так і не былі адноўлены чыгуначныя пасажырскія перавозкі. Затым праз прымусовую пасадку самалёта Ryanair у 2021 годзе перапыненыя авіязносіны. У 2024-м Вільня перастала прапускаць аўтамабілі з беларускімі нумарамі (выключэнне, калі за рулём знаходзіцца ўладальнік, які валодае Літоўскай нацыянальнай візай або ВНЖ). Тады ж забаранілі перасякаць астатнія два пункты пропуску пешшу і на роварах, а сёлета — на матацыклах, мапедах і электравеласіпедах. Такім чынам аўтобусы — апошняя транспартная нітачка, без якой устойлівыя зносіны паміж Літвой і Беларуссю апынуцца паралізаванымі.

— Купіла квіткі за два тыдні да паездкі з Мінска ў Вільню, — распавядае "Новай газеце. Балтыя " беларуска Аліна (імя змененае па просьбе гераіні публікацыі — заўв.), якая апошнія тры гады жыве ў Літве. — За тры дні да паездкі мне патэлефанавала мама: "Ты бачыла навіны? Кажуць, рэйсы адмяняюць". Я стала яе супакойваць, маўляў, ну калі б нас кранула, то даслалі б паведамленне. У гэты час на тэлефон прыйшло паведамленне пра ануляванне білета.

Дзяўчына кажа, што адразу стала тэлефанаваць білетнаму аператару. Адзін нумар увесь час быў заняты, па другім ніхто не адказваў. Зададзеныя пытанні ў Telegram-чаце таксама засталіся без адказу. На бліжэйшыя некалькі тыдняў квіткоў у продажы не было.

У падобнай сітуацыі апынуліся сотні людзей, якіх паставілі перад выбарам: альбо адмовіцца ад планаў, альбо спрабаваць знайсці іншы спосаб дабрацца ў Літву да запланаванага часу. Распавядаюць, што ў роспачы некаторыя прапаноўвалі 260 еўра за квіток (звычайны кошт — 55 еўра). А ў адпаведных групах у сацсетках і чатах кошты за "вольнае месца ў спадарожцы" ўзвіліся вышэй за Віленскую тэлевежу. Хтосьці нават разглядаў маршрут праз Калінінград.

— У сітуацыі поўнай блытаніны я зразумела, што ў Вільню не трапляю, — працягвае Аліна. — Давялося тэрмінова мяняць планы. Паколькі мы з сям'ёй запланавалі пераезд у Варшаву, то вырашана было ехаць адразу туды. А потым ужо ў Літву, каб прыбраць здымную кватэру і аддаць ключы гаспадыні жылля. Квіткі ў Польшчу абышліся на 20 еўраў танней, хоць адлегласць утрая большая, чым ад Мінска да Вільні.

З недахопаў — доўгае чаканне на мяжы, якое расцягнулася больш чым на суткі, хоць жанчына заплаціла за тое, каб перасесці ў аўтобус, які стаяў бліжэй да шлагбаўма.

— Самае цікавае адбылося на аўтавакзале ў Мінску, — здзіўляецца беларуска. — Калі мы ўжо гатовыя былі садзіцца ў аўтобус да Варшавы, па гучнагаварыцелю абвясцілі, што ёсць вольныя месцы да Вільні. Я нават падумала, што недачула. Аказалася, не. Але рэзка мяняць планы ў апошні момант не адважылася.

Паводле яе, квіткі за адменены рэйс вярнулі праз некалькі дзён. Дабрацца да Вільні ўдалося толькі праз тыдзень.

"Калі колькасць рэйсаў дасягнула 60, маніпуляцыі ўжо немагчыма было ігнараваць"

Зусім іншая гісторыя ў Леаніда (імя зменена па просьбе героя публікацыі — заўв.), які ехаў з Мінска да Вільні на аўтобусе, каб потым вылецець на адпачынак у Італію. Навіна аб адмене рэйсаў беларуса заспела ў разгар упакоўкі валізак. З жонкай ён адразу стаў тэлефанаваць перавозчыку, але там іх супакоілі: рэйс не адменены.

— Шчыра кажучы, былі некаторыя перажыванні да таго моманту, пакуль не перасеклі мяжу, — прызнаецца мужчына. — Але ўсё прайшло ўдала. Напэўна, пашанцавала. Аўтобус, дарэчы, быў перапоўнены.

Ён таксама звяртае ўвагу, што на сітуацыю адрэагавала кампанія, якая валодае маршруткамі, якія таксама ездзяць паміж Беларуссю і Літвой. Рэйсаў больш не стала, але кошты прыкметна выраслі.

Адразу пасля адмены часткі аўтобусных рэйсаў з'явілася здагадка, што абмежавальныя меры звязаныя з ваеннымі вучэннямі. На верасень у Беларусі намечаны" Захад-2025", NATO адказвае сіметрычна. Аднак гэтая інфармацыя не пацвярджаецца. У Міністэрстве шляхоў зносін Літвы " Новай газеце.Балтыя " зняпраўдзілі такія звесткі, падкрэсліўшы, што гэта не звязаныя падзеі.

Ад кіроўцы аўтобуса Леанід пачуў такую версію: "Была пэўная квота на колькасць аўтобусных рэйсаў. Аднак некаторыя перавозчыкі сталі злоўжываць. Дазволы літаральна перадавалі з рук рукі на мяжы: афіцыйна яны выдавалася на адзін маршрут, а ў рэальнасці ім карысталіся неаднаразова на працягу сутак. Спачатку было 30 рэйсаў, потым 40, 50... калі колькасць рэйсаў дасягнула 60, маніпуляцыі ўжо немагчыма было ігнараваць".

У гэты ж час на беларуска-літоўскай мяжы сталі ўзнікаць чэргі. У некаторых выпадках час чакання для аўтобусаў дасягаў 10-12 гадзін, што спісвалі на пік адпускнога сезону, але цяпер ужо відавочна, што справа была ў іншым.

У Міністэрстве шляхоў зносін "Новай газеце. Балтыя" пацвердзілі, што адмена рэйсаў звязана з перавышэннем ліміту на колькасць аўтобусаў, якія перасякаюць мяжу. Колькасць маршрутаў з Беларуссю абмежаваная да 29. Па кожным дазволена ажыццяўляць па адным рэйсе ў кожным кірунку штосутачна. Там таксама адзначылі, што прывядзенне сітуацыі да нормы павінна паменшыць час чакання ў пунктах пропуску.

— Нам удалося прайсці ўсе працэдуры на мяжы літаральна за гадзіну-паўтара, — адзначае Леанід. — Можна сказаць, што эфект у чымсьці нават станоўчы.

Ён лічыць, што віна ляжыць на перавозчыках, якія зладзілі эстафетную чахарду з перадачай дазволаў. Адпаведна, адказнасць за раптоўную адмену "лішніх" рэйсаў павінны несці транспартныя кампаніі.

"Нас атачаюць суседзі, якія пазбавілі Быкава ВНЖ на падставе таго, што ён ездзіць у Беларусь"

Аднак ёсць і іншае меркаванне: перавозчыкі адказвалі на попыт, гэта значыць дзейнічалі па рынкавых законах, абыходзячы фармальныя абмежаванні. Калі б не было такой колькасці жадаючых купіць квіткі, то ніхто б не павялічваў колькасць рэйсаў.

На найбліжэйшыя некалькі тыдняў практычна ўсе квіткі з Мінска ў Вільню раскупленыя. Калі камусьці пашанцуе знайсці вольнае месца ў аўтобусе — гэта вялікая ўдача.

Цяпер значэнне аўтобуснага паведамлення цяжка пераацаніць: яно застаецца асноўным каналам сувязі паміж блізкімі людзьмі. Колькасць беларусаў у Літве за апошнія паўтара гады скарацілася на 10 тысяч, але ўсё роўна значная — цяпер, па дадзеных Дэпартамента міграцыі, у Балтыйскай краіне пражывае каля 52 тысяч грамадзян РБ. Не ўсім бяспечна ехаць у Мінск. У гэтай сітуацыі транспартная сувязь надзвычай важная, але не толькі для краін Балтыі, а па сутнасці, для зносін з усёй астатняй Еўропай.

— Я павінен быў сесці на аўтобус Мінск-Вільня, пераначаваць у Вільні і адправіцца ў Нямеччыну, каб узяць удзел у паэтычным фестывалі, — піша беларускі пісьменнік Віктар Марціновіч. — Такі быў план. Два тыдні таму з 75% маршрутаў Eurolines здарылася тое, што папярэдне здарылася з усімі авіярэйсамі з Мінска ў Еўропу.

Каб трапіць на фестываль, ён вымушаны быў ляцець у Германію праз Турцыю. На секундачку: гэта крук амаль у 5 тысяч кіламетраў!

— Мы не ў 1989-м, як здавалася аптымістам і не ў 1937-м, як мроілася песімістам, — канстатуе Віктар Марціновіч. — Мы ў 1980-м — Алімпіяда, інтурысты, джынсы, стрыманыя надзеі на адлігу. Але ідзем мы ў адваротны бок. Не да 90-х, а ў 50-я. І кірунак руху ў тым ліку — вынік таго, што замест Вацлава Гаўла, які гатовы быў спрыяць легалізацыі дысідэнта Васіля Быкава ў Чэхіі, нас атачаюць суседзі, якія пазбавілі б Быкава ВНЖ на падставе таго, што ён ездзіць у Беларусь.

Але справа не толькі ў беларусах. Па дадзеных Дзяржпагранкамітэта РБ, са студзеня па жнівень гэтага года толькі з Літвы ў Беларусь заехалі 12 тысяч украінцаў. Яны таксама актыўна карыстаюцца аўтобусамі, а значыць, гэтыя абмежаванні закранулі вайскоўцаў уцекачоў з краіны, якая абараняецца ад расійскай агрэсіі.

— Інтарэсы грамадзян Украіны ўлічаныя, — запэўнілі нас у Міністэрстве шляхоў зносін Літвы. — Абмежаванне распаўсюджваецца на камерцыйныя маршруты, а не на асобныя гуманітарныя выпадкі або працэдуры прадастаўлення прытулку. У грамадзян Украіны захоўваецца доступ у Літву праз розныя прававыя і гуманітарныя каналы.

Зрэшты, самі літоўцы таксама ахвотна карыстаюцца новай рэальнасцю. З красавіка 2022 года, калі беларускі рэжым абвясціў бязвіз для грамадзян трох суседніх краін Еўрасаюза, у РБ прыязджалі 644 тысяч літоўцаў, сцвярджае Дзяржпагранкамітэт Беларусі. Гэта больш, чым сумарна з Латвіі і Польшчы.

— Умовы перамяшчэння паміж Літвой і Беларуссю вызначаюцца нацыянальнай палітыкай кожнай краіны, візавымі рэжымамі і працэдурамі памежнага кантролю, — кажуць на гэта ў Міністэрстве зносін Літвы. — Гэтыя адрозненні могуць прывесці да розных патрабаванням і ўзроўняў даступнасці для грамадзян абедзвюх краін. Літва прымяняе пагранічныя і візавыя правілы Еўрапейскага саюза, якія ўплываюць на ўмовы ўезду для грамадзян трэціх краін, уключаючы грамадзян Беларусі. Беларусь вызначае ўласныя правілы ўезду для грамадзян Літвы. Гэтыя правілы не абавязкова сіметрычныя і адлюстроўваюць больш шырокі геапалітычны, прававы і звязаны з бяспекай кантэкст.

Кантэкст, сапраўды, больш шырокі, чым здаецца на першы погляд. Бо транспартным калідорам Вільнюс-Мінск карыстаюцца не толькі грамадзяне Беларусі і Літвы, але і іншых краін Еўрасаюза. Яны таксама выказваюць занепакоенасць. Так, на Change.org з'явілася петыцыя на французскай мове, якая заклікае еўрапейскія ўлады забяспечыць бесперашкодныя аўтобусныя зносіны паміж Вільняй і Мінскам.

"Рашэнні прымаюцца ў адказ на пагрозы бяспекі, а рыкашэтам б'е па звычайных людзях"

Больш за ўсё трывожыць не высокі кошт і не цяжкасці з купляй білета на аўтобус у апошні момант, а цалкам выразная тэндэнцыя. Літоўскія палітыкі прапануюць уводзіць усё больш і больш абмежаванняў на паездкі ў Беларусь. Сёлета кансерватары Лаўрынас Кашчунас, Аўдронюс Ажубаліс і Валдас Ракуціс ініцыявалі законапраект аб ануляванні відаў на жыхарства грамадзян Расіі і Беларусі, калі тыя на працягу трох месяцаў больш за адзін раз ездзілі ў РФ або РБ. У дачыненні да расіянаў абмежаванне прынялі, у дачыненні да беларусаў — не. Але сама спроба паказвае тэндэнцыю.

— Гэта, вядома, апусканне жалезнай заслоны, — лічыць дацэнт Універсітэта Вітаўта Вялікага Анджэй Пукшта. — Атмасфера ў Літве даволі напаленая. Краіна адчувае небяспеку з боку грамадзян Беларусі, і я думаю, што гэтая тэндэнцыя захаваецца — магчымасць ездзіць у РБ будуць абмяжоўваць.

Ён звяртае ўвагу на тое, што апошнім часам у літоўскай інфапрасторы ўсё часцей крытычна выказваюцца наконт актыўных патокаў праз пакінутыя прапускныя пункты на мяжы з Беларуссю.

Беларускі палітычны аналітык Валер Карбалевіч адзначае, што гэта праблема сістэмная, і яна звязаная з логікай геапалітычнага супрацьстаяння, якое развіваецца ў рэгіёне, калі адносіны паміж краінамі будуюцца на прынцыпе сек'юрызацыі, пытанні абароны выходзяць на першы план, а ўсё астатняе падпарадкавана вырашэнню гэтай задачы. На мяжы будуюць ахоўныя збудаванні, павялічваюць вайсковыя бюджэты, запрашаюць вайсковыя падраздзяленні з іншых краін NATO.

— Гэта ўплывае на праблему камунікацыі паміж Беларуссю і Еўрасаюзам, і выліваецца ў такія эксцэсы, як пратэсты супраць Офіса Святланы Ціханоўскай, няхай і арганізаваныя маргінальнымі палітыкамі, — дапаўняе ён. — Можна яшчэ ўспомніць праблему літвінізму, якая рэгулярна абмяркоўваецца ў медыя. Усё гэта вынік абвастрэння ваенна-палітычнай сітуацыі ў рэгіёне.

На яго думку, абмежаванні ініцыююцца абодвума бакамі. Пры ўездзе на мяжу супрацоўнікі беларускіх спецслужбаў могуць запатрабаваць тэлефон для праверкі чатаў і падпісак на "экстрэмісцкія рэсурсы". Гэта таксама своеасаблівае ўзмацненне жорсткасці праходжання кантролю ў пункце пропуску.

Валер Карбалевіч удакладняе, што Літву і ЕС турбуе не столькі беларуская пагроза, колькі расійская: "У Еўропе рэжым Лукашэнкі ўспрымаюць як марыянетку Масквы. За спінай Беларусі яны бачаць Крэмль, і адсюль такі падыход з пункту гледжання бяспекі. А рыкашэтам гэта б'е па інтарэсах украінцаў, літоўцаў і многіх іншых".

— У Літвы няма эканамічнай і палітычнай цікавасці развіваць стасункі з сённяшняй Беларуссю, — падкрэслівае Анджэй Пукшта. — Гэта прынцыпова адрозніваецца ад сітуацыі, якая была 15-20 гадоў таму, калі Еўрасаюз спрабаваў рэалізаваць палітыку адчыненых дзвярэй. Нават былі спробы ўвесці бязвізавы рэжым з Калінінградскай вобласцю, не кажучы ўжо пра Беларусь. Але цяпер абстаноўка зусім іншая.

Палітолаг не выключае, што пры эскалацыі сітуацыі, напрыклад, у выніку ўзмацнення нападаў мігрантамі або сур'ёзнага інцыдэнту на мяжы пасажырскія зносіны могуць быць прыпыненыя зусім. Ён нагадвае, што нядаўна Польшча ўвяла кантроль на мяжы з Германіяй і Літвой. Гэта відавочнае сведчанне, як еўрапейскія краіны гатовыя рэагаваць на пагрозы ў сферы бяспекі.

Змяніць сітуацыю, са слоў абодвух экспэртаў, можа толькі радыкальная змена ўлады ў Беларусі або змякчэнне рэжыму ў Мінску, чаго не праглядаецца. А пакуль з праблемамі сутыкаюцца звычайныя людзі, інтарэсы якіх ва ўмовах вайны ва Украіне, гібрыдных пагроз з боку Расіі і міграцыйнага крызісу, учыненага Мінскам, адышлі на другі план.

Пры падтрымцы "Медыясеткі"