Выміраты або хлусня? Якая рэальная дэмаграфічная сітуацыя ў краінах Балтыі

Расійская і беларуская прапаганда ва ўнісон эксплуатуюць тэму дэмаграфіі ў краінах Балтыі, ператвараючы рэальныя выклікі — эміграцыю, старэнне насельніцтва і адкладзенае бацькоўства праз кар'еру — у інструмент дыскрэдытацыі. З аднаго боку, б'юць ва ўразлівую кропку, кратна перабольшваючы маштаб праблемы. З іншага — скажаюць дадзеныя і замоўчваюць уласную статыстыку: да прыкладу, рост колькасці насельніцтва ў Літве, Латвіі і Эстоніі за апошнія гады і зніжэнне гэтага паказчыка ва ўласных краінах. У складанай і комплекснай праблеме "Новая газета. Балтыя" разбіралася з дапамогай экспертаў.

Адваротны трэнд: больш людзей прыязджаюць, чым з'язджаюць

Асноўны наратыў расійскай і беларускай прапаганды зводзіцца да заезджанай пласцінкі: у савецкі час Літва, Латвія і Эстонія квітнелі, а як толькі выйшлі з СССР, то адразу пачаліся беды — прамысловасць прыйшла ў заняпад, нараджальнасць знізілася, смяротнасць вырасла, людзі з краін Балтыі сталі з'язджаць у пошуках лепшага жыцця.

Як часта бывае, маніпулятыўная рыторыка грунтуецца на частковай праўдзе, з якой канструюе выгадную ёй карцінку, не параўноўваючы сітуацыю з агульнаеўрапейскімі тэндэнцыямі, не прыводзячы кантэкст і замоўчваючы ўласныя праблемы. У гэтым сэнсе прапаганда, нібы засмучаны раяль, грае на тонкай струне дэмаграфічнай трывогі — толькі не каб крануць, а каб як мага гучней сфальшывіць.

ВАЖНА:

Большасць дэмаграфічных дадзеных, прыведзеных у публікацыі, абапіраюцца на статыстыку ААН (сабраную з 1950 па 2023 гады). Інфармацыя прадастаўляецца самімі краінамі. Калі ў выпадку Літвы, Латвіі і Эстоніі гэтыя звесткі ў незалежных даследчыкаў не выклікаюць сумневу, то Беларусь і Расія не раз былі заўважаныя ў пераменшванні маштабаў смяротнасці падчас пандэміі і паказчыкаў эміграцыі праз вайну і палітычную сітуацыю.

Рупары Крамля і афіцыйнага Мінска пераконваюць сваю аўдыторыю ў тым, што эміграцыя пачалася адразу пасля развалу СССР. Насамрэч — яшчэ ў канцы 1980-х. Асабліва рэзкім быў адток з Літвы ў 1989-м, калі за адзін год з краіны з'ехалі 27 тысяч чалавек. Гэта зусім не вяжацца з тэзісамі прапаганды — дэ-юрэ СССР праіснаваў яшчэ два гады.

А ў цяперашнім кантэксце крамлёўскія прапагандысты "забываюць" згадаць, што за апошнія гады больш людзей прыязджае ў краіны Балтыі, чым з'язджае. На гэта шмат у чым паўплывала вайна ва Украіне, развязаная Расіяй. Але трэнд сфармаваўся раней: у Эстоніі прырост насельніцтва назіраецца з 2015 года, у Літве — з 2019 года.

Адзін важны факт, які ігнаруюць прапагандысты РФ і РБ: эмігранты з краін Балтыі не разрываюць сувязі з Радзімай, а працягваюць удзельнічаць у эканоміцы. У 2023 годзе грашовыя пераводы ў Літву склалі каля 900 мільёнаў еўра. А яшчэ грамадзяне гэтай краіны апошнім часам сталі больш актыўна вяртацца дадому. Гэтаму спрыяе нацыянальная праграма, якая дзейнічае некалькі гадоў.

— Літва за апошнія дзесяцігоддзі перажыла некалькі хваляў эміграцыі, — кажа дацэнт Універсітэта Вітаўта Вялікага Анджэй Пукшта. — Адна з найбольш буйных адбылася пасля ўступлення ў Еўразвяз. Яна працягвалася да 2018-2019 гадоў. А цяпер трэнд змяніўся: больш грамадзян Літвы вяртаюцца з-за мяжы, чым пакідаюць краіну. Невялікі, але поспех, якім трэба ганарыцца.

Спецыялісты адзначаюць: раней матывам для эміграцыі ў асноўным станавіліся эканамічныя прычыны, а цяпер усё часцей — сацыяльныя. Сярод падстаў для ад'езду літоўцы паказваюць незадаволенасць палітыкамі і бюракратыяй. Разрыў паміж буйнымі гарадамі (Вільняй, Каўнасам і Клайпедай) і рэгіёнамі — яшчэ адна праблема.

— Адна з задач цяперашняга ўрада — гэта стварэнне Міністэрства рэгіёнаў, — нагадвае Анджэй Пукшта. — Я лічу, што большая ўвага да правінцыі дазволіць умацаваць сацыяльную палітыку і павысіць якасць жыцця і прывабнасць невялікіх населеных пунктаў.

Больш за палову літоўскіх сем'яў выхоўваюць адно дзіця

У 2023-м, у параўнанні з 1990-м, жыхароў Літвы стала менш на 850 тысяч. Па дадзеных ААН, два гады таму насельніцтва краіны складала 2,841 мільёна (у 1990-м — 3,691 мільёна). Справа не толькі ў працоўнай эміграцыі, але таксама ў зніжэнні нараджальнасці. З 2018 года гэты паказчык скараціўся амаль на траціну. Цяпер на тысячу жыхароў прыпадае 7,5 родаў (у Эстоніі — 8,1, у Латвіі — 7,6).

Дынаміка такая: у 1990 годзе ў Літве нарадзілася 57 тысяч дзяцей, у 2000-м — 34 тысячы, у 2010-м — 32 тысячы, у 2020-м — 25 тысяч. Больш за палову сем'яў выхоўваюць адно дзіця, у 37% — двое дзяцей, у 7% — трое і больш.

Выправіць гэтую сітуацыю спрабавалі папярэднія ўрады: то арыентаваліся на нямецкі вопыт, падвышаючы дзіцячыя дапамогі і спрабуючы зрабіць жыллё для сем'яў больш даступным; то рабілі стаўку на скандынаўскую мадэль, дапамагаючы жанчынам пасля родаў як мага хутчэй вяртацца на рынак працы.

— Няма аднаго правільнага рэцэпту, — мяркуе Анджэй Пукшта. — Калі б дастаткова было сацыяльнай падтрымкі, то самая высокая нараджальнасць назіралася б у Швецыі і Нарвегіі. Але там таксама крызіс. Папярэдні ўрад Польшчы настойваў на забароне абортаў, адначасова ўвёў дапамогу на кожнае дзіця. Але гэта не павысіла нараджальнасць, хоць часу прайшло дастаткова.

Канструкт грамадства ў Еўропе змяніўся за апошнія гады. Маладыя людзі робяць стаўку на кар'еру, а сям'ю і дзяцей заводзяць усё пазней і пазней. Сярэдні ўзрост дзетанараджэння ў краінах Балтыі таксама прыкметна зрушыўся: калі ў 1990-х ён складаў 25-26 гадоў, то цяпер — 30-31.

— Ёсць адно але: расійская і беларуская прапаганда не згадваюць, што гэта агульная праблема для ўсяго еўрапейскага кантынента, — звяртае ўвагу Анджэй Пукшта. — Вялікабрытанія і некаторыя іншыя краіны падтрымліваюць колькасць насельніцтва толькі дзякуючы прытоку мігрантаў.

Як паведамляе Еўрастат, два гады таму ў сярэднім на тысячу жыхароў Еўрасаюза прыпадала 8,2 родаў, што прыкладна адпавядае сітуацыі ў краінах Балтыі. Самыя нізкія паказчыкі — у Італіі (6,4), Гішпаніі (6,6) і Грэцыі (6,8), аднак у гэтым выпадку прапагандысцкая машына Крамля маўчыць.

Літва планамерна прадпрымае крокі, каб змяніць вектар дэмаграфічнага развіцця. Літаральна на днях былі прынятыя змены ў падатковае заканадаўства, сярод якіх — ільготы для сем'яў з дзецьмі. Таксама прапануецца павялічыць дапамогі, увесці бясплатнае харчаванне для школьнікаў малодшага ўзросту, зрабіць больш даступнай праграму дапамогі для пар з бясплоддзем.

Цікавая ініцыятыва з Сейма: даць сем'ям рычагі ўплыву, каб яны наўпрост удзельнічалі ў вырашэнні пытанняў мясцовага самакіравання, выказваліся на тэмы пытанняў адукацыі, аховы здароўя. Па задумцы гэта павінна дапамагчы знізіць узровень адчужанасці, павысіць грамадзянскую актыўнасць і даць людзям рэальныя інструменты для ўплыву на асяроддзе, у якім растуць іх дзеці.

Асобнае і складанае пытанне — даступнасць жылля. Гэта таксама ўплывае на рашэнне аб нараджэнні дзіцяці і часта становіцца адным з фактараў эміграцыі. Было не вельмі зразумелым, якое рашэнне прапануюць сацыял-дэмакраты, якія цяпер знаходзяцца ва ўладзе. Але, падобна, выбар упаў на падатковую палітыку — апошнія змены могуць прымусіць уладальнікаў некалькіх кватэр выстаўляць іх для продажу, што паўплывае на колькасць прапаноў на рынку і, адпаведна, на зніжэнне кошту квадратнага метра.

Колькасць жыхароў ва ўзросце 80 гадоў і старэй вырасла ва ўсіх краінах Еўрасаюза

Калі ўважліва аналізаваць іншыя дэмаграфічныя паказчыкі ў краінах Балтыі, то становіцца зразумелым, што ніякай катастрофы няма. Шчыльнасць насельніцтва ў Літве — 46 чалавек на квадратны кіламетр, у Латвіі — 30, у Эстоніі — 32. У Нарвегіі — 15, у Фінляндыі — 18, у Швецыі — 26.

Як адзначаюць эксперты, узровень шчыльнасці насельніцтва залежыць ад шэрагу фактараў, уключаючы геаграфічныя асаблівасці, блізкасць да цэнтра кантынента, лагістычных шляхоў, клімату і многае іншае: "Цяперашнія паказчыкі для краін Балтыі цалкам натуральныя". Па колькасці насельніцтва Літва, Латвія і Эстонія таксама не на апошніх пазіцыях у Еўрасаюзе.

У 2023-м краіны Балтыі па гэтым паказчыку ў некалькі разоў апярэджвалі Мальту (563 тысячы чалавек), Люксембург (672 тысячы) і Кіпр (934 тысячы). Зноў-такі дзяржСМІ Расіі і Беларусі такіх нязручных параўнанняў не праводзяць.

Старэнне насельніцтва — чарговая агульнаеўрапейская тэндэнцыя. Цяпер больш за 40 тысяч літоўцаў штогод дасягаюць 65-гадовага ўзросту, а на рынак працы выходзяць 26 тысяч чалавек. Пры гэтым больш за 80 тысяч пенсіянераў працягваюць працаваць. У той жа час даўгалецце — гэта сведчанне павышэння якасці жыцця.

У Латвіі сярэдняя працягласць жыцця ў 1990-м годзе складала 70 гадоў, цяпер — 76, у Літве — 71 і 76, у Эстоніі — 70 і 79 гадоў адпаведна. За апошнія дваццаць гадоў колькасць жыхароў ва ўзросце 80 гадоў і старэй вырасла ва ўсіх краінах Еўрасаюза, а колькасць дзяцей да 15 гадоў знізілася з 16,2% да 14,6%.

Са смяротнасцю сітуацыя няпростая. У 2003 годзе агульны яе каэфіцыент у Еўрасаюзе складаў 10,1 на тысячу жыхароў і вагаўся ад 9,7 да 10,5 аж да 2019 года. Падчас пандэміі ён дасягнуў 11,9. За апошнія 20 гадоў у 16 краінах ЕС смяротнасць вырасла, у 9 краінах знізілася, застаўшыся на ранейшым узроўні толькі на Кіпры і ў Венгрыі. У 2023-м у Эстоніі прыпадала 12,2 смерці на тысячу чалавек, у Латвіі — 14,7, у Літве — 14,3.

— Ва ўмовах узроставага грамадства роля аховы здароўя расце, і літоўскія палітыкі на гэта адэкватна рэагуюць, — мяркуе Анджэй Пукшта. — Нядаўна падымалася дыскусія, каб у дзяржпаліклініках не бралася дадатковая плата. Пытанні сацзабеспячэння і аховы здароўя заўсёды былі козырам сацыял-дэмакратаў, якія яшчэ тры гады будуць ва ўладзе. Хоць і астатнія партыі разумеюць: калі не будзе добрага пакета сацыяльнай палітыкі, то яны далёка не паедуць. Але сацдэмам гэта заўсёды ўдавалася асабліва добра.

Па словах палітолага, у Літве вырашэнню дэмаграфічнай праблемы надаецца вялікая ўвага. Але, магчыма, не ўсё агучваецца, як варта было б, і часам гэтая інфармацыя губляецца на фоне крыклівай крамлёўскай прапаганды.

— На ўсёй постсавецкай прасторы нараджальнасць невысокая, акрамя, можа быць, цэнтральнаазіяцкіх краін. Расія — не выключэнне (8,9 родаў на тысячу жыхароў, гэта самы нізкі паказчык за апошнія дваццаць гадоў — заўв.), — кажа ён. — Пры гэтым ёсць іншая статыстыка, якую не пачуеш у эфіры расійскага і беларускага тэлебачання. Сярэдні заробак, нізкі ўзровень беспрацоўя, бюджэтны дэфіцыт, аб'ём ВУП, публічны доўг — эканамічныя паказчыкі ў Літве вельмі нядрэнныя. У краіну паступаюць еўрапейскія, амерыканскія, азіяцкія інвестыцыі. Гэта наглядна дэманструе ўзровень даверу і ўказвае на паляпшэнне ў перспектыве сацыяльнай дынамікі.

Дацэнт Універсітэта Вітаўта Вялікага прызнае, што для паляпшэння дэмаграфічнай сітуацыі патрэбен комплекс мер, а не толькі грашовае стымуляванне: "Для некаторых сем'яў дадатковыя 150-200 еўра нічога не значаць. Але ёсць і тыя, каму такая дапамога — на вагу золата. Важней іншае: на фоне размоў аб міжнароднай і ваеннай бяспецы мы, здаецца, прыйшлі да ўсведамлення значэння сацыяльнай бяспекі".

Нават паводле афіцыйных звестак у Расіі і Беларусі справы з дэмаграфіяй ідуць не вельмі. Што ж хоча прапаганда ад краін Балтыі?

Расійскай і беларускай прапагандзе варта было б сканцэнтравацца на аналізе ўласнай дэмаграфічнай сітуацыі. А там — мноства трывожных сігналаў, нават калі арыентавацца на статыстыку ААН. Паўторымся, у незалежных даследчыкаў дадзеныя, якія прадстаўляюцца РФ і РБ, выклікаюць абгрунтаваныя сумневы. Раней беларуская ўлада была абвінавачаная ў замоўчванні дадзеных аб залішняй смяротнасці падчас пандэміі і велізарнай хвалі эміграцыі з 2020 года з-за палітычных рэпрэсій. А Крэмль відавочна перамяншае маштабы ўцёкаў з Расіі пасля пачатку поўнамаштабнай вайны супраць Украіны.

Вось некалькі лічбаў. З 1990 года насельніцтва Расіі скарацілася на тры мільёны, і ў 2023-м ацэньвалася ў 145,6 мільёна. У Беларусі — на адзін мільён (9,1 мільёна).

У РФ рэгіструецца 8,9 родаў на тысячу жыхароў (у 1990-м было 13,6), у РБ — 7,1 (13,6). На тысячу расіян прыпадае 12,3 смерцяў (у 1990-м — 11,1), на тысячу беларусаў — 13,3 (10,6). Сярэдняя працягласць жыцця ў Расіі складае 73 гады, у Беларусі — 74. Шчыльнасць насельніцтва ў РФ — 9 чалавек на квадратны кіламетр, у Беларусі — 45.

— Калі прызнаць уласныя праблемы, то прапагандысцкі наратыў перастане працаваць, — адзначае экспэрт у пытаннях дэзінфармацыі і прапаганды, намеснік міністра культуры Літвы Віктар Дзенісенка. — Стане відавочна, што дэмаграфічная сітуацыя і яе пагаршэнне актуальна для ўсёй Еўропы, а для Расіі і Беларусі карціна яшчэ больш трывожная.

Крамлёўская прапаганда імкнецца гіпербалізаваць рэальную праблему, ігнаруючы ўласныя выклікі. Адсюль скабрезные клішэ накшталт "прыбалтыйскіх выміратаў".

— Прынцып расійскай прапаганды і дэзінфармацыі зводзіцца да "довадаў", што там усё дрэнна, бо краіны Балтыі выбралі заходні вектар, разарваўшы цесныя сувязі з Расіяй, — прадаўжае экспэрт. — Крамлёўскі дыскурс заключаецца ў тым, каб правесці карэляцыю паміж аб'ектыўнымі паказчыкамі (невялікай тэрыторыяй і колькасцю насельніцтва) і ступенню ўплыву ў сусветнай палітыцы.

Як канстатуе Віктар Дзенісенка, Літва не тая краіна, якая замоўчвае праблемы, але пры гэтым Вільня стала інакш рэагаваць на інфармацыйныя выпады Крамля. Зараз на дзяржаўным узроўні ёсць адпаведная сістэма ацэнкі.

— Калі ўвесь час адбівацца ад вялікай колькасці нападаў, то ніякага рэсурсу не хопіць, — звяртае ўвагу ён. — Апошнім часам алгарытм рэагавання стаў больш абдуманым. Бо калі пачаць адказваць, то міжволі паспрыяеш распаўсюджванню наратываў.

Але навошта гэта ўсё Маскве? Калі яны паказваюць на "памылкі", то, можа, прапануюць свой "шлях вырашэння праблемы"?

— Такога не прасочваецца, — кажа Віктар Дзенісенка. — Гэта ў першую чаргу спроба даказаць памылковасць заходняга вектара развіцця. А таксама стварыць у грамадстве краін Балтыі пэўную ілюзію. Частка насельніцтва, якая мае сумневы, можа палічыць, што ўрад не спраўляецца, а сітуацыя становіцца ўсё горш і горш. Ідзе напампоўка, маўляў, пенсію не атрымаеш, дык навошта плаціць падаткі? Гэта падрыў даверу да ўласнай краіны, спроба разгайдаць грамадства знутры.

Аднак для абсалютнай большасці літоўскага грамадства гэтыя спробы занадта відавочныя. Крэмль дамагаецца супрацьлеглага выніку: яшчэ большай згуртаванасці і гатоўнасці супрацьстаяць пагрозам.

Беларуская прапаганда больш дыферэнцыяваная і больш савецкая, чым расійская

Калі матывы Крамля больш-менш зразумелыя, то ў чым цікавасць беларускай прапаганды, акрамя як падтакваць заклятаму хаўрусніку? Гісторык і даследчык беларускай прапаганды Аляксандр Фрыдман лічыць, што ў афіцыйнага Мінска ёсць некалькі прычын распаўсюджваць маніпулятыўныя наратывы — ад прымітыўнай помсты за санкцыі да дыскрэдытацыі краін Захаду.

— Беларуская прапаганда выкарыстоўвае наратывы не толькі пра дэмаграфічную сітуацыю, але таксама любіць згадваць знішчэнне прамысловасці, нізкі эканамічны ўзровень і гэтак далей, — пералічвае ён. — Пры гэтым ніколі не паведамляе пра поспехі. Напрыклад, пра ўнікальны досвед цыфравізацыі Эстоніі. Хоць для ўсёй Еўропы гэта перадавы прыклад.

Нягледзячы на агульны вектар, беларуская прапаганда, па назіраннях даследчыка, усё ж адрозніваецца ад расійскай. Яна больш дыферэнцыраваная і больш савецкая, калі кажа пра краіны Балтыі.

— У Расіі дзейнічаюць больш прама: маўляў, падчас Другой сусветнай вайны там былі нацысты і цяпер такія застаюцца. Але ў разуменні вялікай крамлёўскай прапаганды Літва, Латвія і Эстонія не заслугоўваюць увагі. Ім значна цікавей ўкалоць Германію ці Францыю, — заўважае эксперт. — А вось у лукашэнкаўскай прапаганды больш дэталёвая прапрацоўка. Кажуць, напрыклад, што ў Літве і Латвіі нізкі эканамічны ўзровень, а Паланга і Юрмала ў заняпадзе, бо туды не ездзяць беларусы і расіяне.

Яшчэ ў Беларусі з задавальненнем падымаюць тэму ўдзелу літоўцаў, латышоў і эстонцаў у нацысцкіх злачынствах. Яны падкрэсліваюць гэта ў кантэксце генацыду беларускага народа (прапагандысцкая канцэпцыя, якую ўзяў на ўзбраенне Мінск пасля 2020 года — заўв.). Па сутнасці адбываецца інструменталізацыя гістарычных фактаў. Прапагандысты ставяць знак роўнасці паміж нацысцкімі злачынцамі і цяперашнімі палітыкамі, якія не маюць ніякага дачынення да тых падзей.

Адначасова беларуская ўлада спрабуе падзяліць палітыкаў і нацыю. Гэта ўсвядомленая дыхатамія: дрэнныя кіраўнікі і добры народ.

— Ёсць дакладнае проціпастаўленне: Беларусь — самастойная дзяржава, якая сама вызначае палітыку, а вось краіны Балтыі — не, яны марыянеткі ў чужых руках, якіх выкарыстоўваюць, — прыводзіць прыклад Аляксандр Фрыдман. — Гэта адлюстроўваецца нават у тэрміналогіі. Мінскія прапагандысты любяць выкарыстоўваць паняцце лімітроф (ад лац. limitrophus-памежны), якое пазначае слабая і залежная ад іншай краіны дзяржава.

Відавочна, што гэта ўласная праекцыя. Але гэтыя прыёмы эфектыўныя і яны працуюць. Аўдыторыя беларускіх прапагандысцкіх СМІ нават не ўяўляе рэальны стан рэчаў у Літве, Латвіі і Эстоніі. Яны на самай справе перакананыя, што ў халады ёсць праблемы з ацяпленнем дамоў, а большасць людзей не могуць знайсці працу.

— На краінах Балтыі акумулюецца нянавісць. Калі ўводзяцца санкцыі, то падкрэсліваецца, што гэта ўсё Вільня, Рыга і Талін. Гэтыя тэзісы ўкараняюцца, і ёсць публіка, у свядомасці якой яны застануцца надоўга, — падкрэслівае Аляксандр Фрыдман.

Пры падтрымцы "Медыясеткі"