"Ты пад КДБ". Як украінка з Чарнігава стала палітзняволенай у Беларусі

Прынамсі 16 грамадзян Украіны ўтрымліваюцца ў Беларусі па палітычных матывах. Такую інфармацыю па стане на 22 жніўня гэтага года прадаставіла Міністэрства замежных спраў Украіны па запыце “Ґратаў” і “Еўрарадыё”. Грамадзян Украіны ў Беларусі часта абвінавачваюць у агентурнай дзейнасці, шпіянажы і спробах дыверсій, а таксама пераследуюць за ўдзел у пратэстах 2020-2021 гадоў.

Паводле звестак МЗС, нягледзячы на тое, што беларускі бок звычайна дае ўкраінскім консулам доступ да гэтых людзей, сам ён не паведамляе Украіне пра затрыманне яе грамадзян. Такім чынам, дакладная колькасць затрыманых застаецца невядомай.  Беларуская праваабарончая арганізацыя “Вясна” мае інфармацыю прынамсі пра 15 такіх выпадкаў.

Паводле звестак праваабаронцаў, сем чалавек былі асуджаныя ў прыватнасці паводле артыкула “агентурная дзейнасць” (358-1 КК РБ ), адзін — паводле артыкулаў “шпіянаж” (358 КК РБ) і “арганізацыя і падрыхтоўка дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак, альбо актыўны ўдзел у іх” (5-342 КК РБ), два чалавекі — за “масавыя беспарадкі” (293 КК РБ), яшчэ два — за “публічную абразу прэзідэнта” (368 КК РБ), адзін — за “гвалт у дачыненні да супрацоўніка міліцыі” (364 КК РБ), і яшчэ адзін чалавек — па артыкулах аб “акце тэрарызму” (289 КК РБ) у спалучэнні з “абразай прэзідэнта” (368 КК РБ). 

Таксама вядома пра мінімум адну грамадзянку Украіны, якая была асуджаная за “садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці” (361-4 КК РБ). Паводле гэтага артыкула судзяць тых, хто, напрыклад, адпраўляў у тэлеграм-каналы інфармацыю аб перамяшчэнні расійскай вайсковай тэхнікі на тэрыторыі Беларусі. Частка людзей ужо вызваленая.

Наталля Ярашэнка, прыватная прадпрымальніца з Чарнігава, якая працавала ў сферы рознічнага гандлю, прабыла ў ізалятары часовага ўтрымання ў Гомелі амаль пяць месяцаў без суда, а потым яе дэпартавалі ва Украіну. Наталлю затрымалі разам з сястрой — Людмілай Ганчарэнка, якую пасля асудзілі на 3 гады за “агентурную дзейнасць” (артыкул 358-1 Крымінальнага кодэкса РБ). Жанчыну вызвалілі ў рамках абмену ў чэрвені 2024-га. Абодвух беларускі праваабарончы цэнтр “Вясна” прызнаў палітвязнямі. 

“Ґраты” і “Еўрарадыё” публікуюць маналог Наталлі Ярашэнка пра 147 дзён, праведзеных у зняволенні ў Беларусі.
 

“Яны нічога не тлумачылі, проста сказалі збіраць рэчы і адвезлі ў Гомель”

"Яны казалі, што хутка адпусцяць мяне дадому, але ніколі — за што я тут»

Раней я часта бывала ў Беларусі: у нас там шмат сваякоў, і бізнэс быў звязаны з Беларуссю. У маёй сястры першы муж — беларус з Гомеля, сваячка ў нас там таксама жыве.

Калі пачаліся ваенныя дзеянні ва Украіне, мы ездзілі праз Польшчу. І ў адзін з такіх візітаў, 19 ліпеня 2023 года, мяне, маю сястру Людмілу і нашых сыноў, 13 і 14 гадоў, затрымалі.

Мы знялі кватэру ў Брэсце, каб пераначаваць, адпачыць. Увечары да нас пастукалі супрацоўнікі КДБ і без тлумачэнняў сказалі сабраць рэчы. 

Потым дзеці распавядалі, што калі яны хадзілі ў краму, то бачылі, як гэтыя КДБшнікі перакручвалі нумары на машыне. 

Яны павезлі нас у Гомель. 

Нічога не тлумачылі. Я не ведала, чаму мяне затрымалі. Колькі разоў я пыталася і ў начальніка ІЧУ, і ў дзяжурных, яны казалі, што хутка мяне адпусцяць дадому, але ніхто дакладна не казаў, за што я тут. "Вы апынуліся не ў тым месцы, не ў той час”. 

Я сказала [следчаму], што гэта мой голас, але ні я, ні сястра не бачылі ў той момант, што пляменнік здымаў.

Пасля таго, як я вярнулася дадому, а Люда яшчэ заставалася там, у дзіцяці пачалася яшчэ вялікая траўма. Я не асмелілася ў яго пра гэта пытацца. Ён перажываў, думаў, што і маму адпусцяць. Ну, як сказаць дзіцяці, што гэта з-за яго? У нас гэта — закрытая тэма. 

У мамы нашай таксама здароўе падкасілася. Яна засталася з трохмесячным дзіцём Люды. І доўгі час не ведала, што з намі адбылося. 

Падчас допытаў мне казалі, што Люду даўно хацелі ўзяць. Яны ведалі, што мы перасякаем мяжу. Але тады яна была цяжарная. І кдбшнік мне сказаў: “Мы далі ёй магчымасць нарадзіць ва Украіне”.

"Калі б у вас было дрэнна ўсё, то вы дадому не паехалі б”

Супрацоўнікі КДБ дапытвалі спачатку часта, потым менш. Раз 6-7. Пры гэтым, яны мне сказалі, што я паеду на дэтэктар (гаворка ідзе аб праверцы на паліграфе), і калі будзе добры вынік, то адпусцяць.

Тады ўвесь дзень мяне мурыжылі: з 9 раніцы да 10 вечара. Допыт быў у КДБ, потым — у паліцыю на дэтэктар, потым — зноў у КДБ. Але яны мне не сказалі вынікі. Гэта ўжо калі везлі дадому, тады я спытала, кажу, а што ж вы мне вынікі не сказалі? "Калі б у вас было дрэнна ўсё, то вы дадому не паехалі б”. 

Спачатку на допытах яны мне казалі, што “нічога вам не будзе, хутка паедзеце, пацярпіце — і ўсё”. Потым, калі яны на Люду завялі крымінальную справу, мяне прывялі да следчага. Ён мне так пагражаў, гэта проста жах. Што буду саўдзельніцай і атрымаю 10 гадоў, што гэта толькі размінка, потым яшчэ раз забяром, падумай, як будзеш адказваць. 

Трохі казалі і пра вайну: што прэзідэнт такі-сякі, вінаваты. “Вы не падумайце, мы працуем тут справядліва, не тое, што ва Украіне з карупцыяй". І вядома, што “амерыканцы спансуюць вайну, вы яшчэ ўсё зразумееце”.

“Я за гэты час схуднела на 18 кілаграмаў”

Умовы? Лепш не пытайцеся.

Калі мне сказалі КДБшнікі, што прыйдзецца пажыць ва ўмовах “не гэтак камфортных, як я прывыкла”, то падумала: “Ну, добра, пажыву”. 

Але калі мяне прывезлі туды і знялі з мяне бюстгальтар, маўляў, вось так ты будзеш хадзіць у нас, у мяне пачалася істэрыка. 

Спачатку яны мяне пасялілі да алказалежнай жанчыны, яна сама з Гомеля. Я з ёй прабыла з пятніцы да нядзелі. Яе вызвалілі, а мяне — у карцэр, у адзіночную камеру без акна. Там — ні тумбачкі, нічога — толькі збітыя з дошак, афарбаваныя, на высокіх металічных трубках нары і рашотка.

Я прабыла там шэсць дзён. Не давалі мне кніг чытаць. Я не разумела, дзень ці ноч. Потым мне стала вельмі дрэнна, і я пачала стукаць у дзверы. Калі прыйшла медык і ўбачыла мой стан, то сказала адправіць у медпункт. 

Яны спусцілі мяне ўніз, памералі ціск: 180 на 120. Яны казалі, што я цыгарэтамі ціск набіла, але я не палю. 

Мне далі нейкае заспакаяльнае, я прыйшла і заснула. Пасля гэтага мяне абудзілі і перасялілі да дзяўчынкі на некалькі тыдняў. Маленькая камера, у туалет трэба было хадзіць бокам. 

Потым ужо, калі Люду перавялі ў СІЗА, мяне перавялі да іншай дзяўчынкі, з якой яна была. Яна — таксама з Украіны (чакала дэпартацыю, таму што страціла пашпарт), і мы вось практычна з ёй тут увесь час, 4 месяцы, жылі ізалявана.

Было вельмі шмат блашчыц. Санстанцыя, вядома, іх труціла, але гэта не дапамагала. Нас моцна закусвалі. Пры гэтым маглі прынесці толькі адну таблетку ларатадзіна (прэпарат для палягчэння сімптомаў алергіі), але што гэтая адна таблетка? 

Прагулак у нас не было, душ нам належыў раз у 10 дзён, але бывала такое, што не вадзілі па 2 тыдні. Я за гэты час схуднела на 18 кілаграмаў. Пры ляжачым ладзе жыцця.

Яшчэ я неяк зрабіла літаральна тры крокі, і я чую, як у мяне наліваецца вена, памерам з кулак. Да гэтага мяне выпадкова падчас ператрусу зачапіла дзяжурная. Я падумала, што ў мяне — тромб. Я заплакала, крычала. 

Што вы думаеце? Мне далі толькі адну таблетку аспірыну за вечар. І праз дзень да мяне прыехалі КДБісты на допыт. Я паказала нагу, кажу, ну, паспрыяйце, калі ласка.

Павезлі ў бальніцу мяне праз месяц, толькі пасля Людзінага суда. Сказалі, што аперацыі экстранай не трэба, маўляў, жыць буду. 

Не аказвалася дапамогі ніякай абсалютна. Гэта добра, што ў мяне былі пры затрыманні свае грошы. Часам медсястра па маёй просьбе купляла элементарныя лекі. У мяне сон моцна-моцна парушыўся, я не спала практычна да такога, ведаеце, стану прама вельмі дэпрэсіўнага, то яны мне ўжо куплялі снатворныя.

Калі я прыехала дадому ў Чарнігаў, пайшла да псіхіятра, ён спытаў, А хто вам мог прызначыць такія псіхатропы, “гэта наймацнейшы прэпарат”. 

Атаварыцца (скарыстацца крамай унутры ІЧУ) дазволілі толькі два ці тры разы. Прынеслі паперку, у якой я запоўніла, што хачу купіць, і што можна — мне гэта купілі і перадалі праз кармушку (невялікае акенца ў дзверы камеры, праз якое зняволеным перадаюць ежу). Раз мне прапанавалі наўзамен купіць ім на 100 даляраў чайнікаў. Я пагадзілася — мне ж трэба было нешта есці. 

“Ярашэнка, ты ўжо на чалавека не падобная”

Але былі ў ІЧУ і людзі, якія дапамагалі: нешта падказвалі, кнігі прыносілі, маглі прыйсці пагутарыць. 

На кантрасце з допытамі, вядома, гэта здзіўляла. Адзін дзяжурны мяне пастаянна падбадзёрваў, маўляў, Ярашэнка, што ты хочаш паесці, я табе з хаты прынясу, а то ты ўжо на чалавека не падобная. Ён шкадаваў мяне так, праўда, "прыносіў" толькі на словах. Тым не менш ведаеце, як прыемна было гэта пачуць. 

Часам ён дазваляў схадзіць у душ раней, чым праз 10 дзён, або ложак памяняць. Нават брытву прынёс адзін раз! Вядома, гэта ўсё было ў рамках дазволенага, але калі знаходзішся ў такім становішчы, ведаеце, гэта вельмі каштоўна і вельмі важна.

І адзін адзіны раз, калі не было кіраўніцтва, дзяжурны нас вывеў на паўгадзіны ў дворык. Хоць іншых вадзілі.

Я так разумею, што гэта праз мяне. Як мне казалі ў ІЧУ: "Ты ведаеш, пад кім ты тут знаходзішся? Пад КДБ. Вось і табе адказы на ўсе пытанні”. Нават калі я клянчыла, каб мяне адвезлі ў бальніцу з гэтай нагой, мне казалі, што не маюць права, пакуль не будзе “ўказання звыш”. А іншых вазілі. 

Нават калі ў першы раз прыязджаў Чырвоны Крыж і прывозіў гуманітарную дапамогу (шампуні, пасты і іншыя рэчы) замежным грамадзянам, мяне не было ў спісах. І мне проста мужчына сказаў: “Шкада вас, я вам выдам, але вы не лічыцеся".

 “Я на яе глядзела, а яна толькі вуснамі нешта шаптала”

На суд Людмілы мяне прывезлі як сведку. Я даведалася па сакрэце ад дзяжурнага, што трэба рыхтавацца да суда — 7 снежня [2023 года].

Я чакала гэтага дня, як бога. Мяне раніцай забралі і адвезлі ў суд. Перад гэтым папярэдзілі, што ён будзе закрытым. 

У зале суда я ўбачыла Люду за шклом. Яна вельмі схуднела і было відаць, што ў яе падвышаны ціск. Потым ужо, калі мы абедзве апынуліся дома, яна мне распавяла, што ўпала, і ёй выклікалі хуткую. Таму яна была вельмі чырвоная, мабыць, у яе ціснуў ціск. 

Ведаеце, мне так яе твар запомніўся. Я на яе глядзела, а яна толькі вуснамі нешта шаптала. Я ж не разумела, што яна хацела сказаць.

Да гэтага я яе бачыла раз, калі нам зрабілі вочную стаўку ў сярэдзіне кастрычніка або лістапада. Я плакала, і, мабыць, надакучыла ім гэтымі слязьмі. Сказалі, калі не будзеш раўці, зараз прыедзе Люда, і вы зможаце пагутарыць пра хатнія вашыя справы. Ёй жа ў СІЗА дазвалялі лісты перадаваць, а мне ўсе лісты аддалі толькі пасля вызвалення. Люда мне тады ў прысутнасці канваіра і следчага распавяла, і што дзеці даўно з'ехалі, і іншае. 

Суддзя мяне спытаў, кім яна вам даводзіцца. Я кажу, што родная сястра. Мне сказалі, што я маю права адмовіцца ад дачы паказаньня. І жанчына [магчыма адвакатка], якая была каля Люды, прашаптала вуснамі “адмаўляйся”. І я адмовілася.

Я не ведала, правільна я зрабіла, няправільна. Яны ж хацелі, каб я гаварыла. 

Суддзя паглядзеў скрозь мяне і сказаў, што сведка можа выйсці. 

Больш мяне не выклікалі.

“Будзе Людзін прысуд, а потым, маўляў, вырашым”

Мяне адпусцілі 15 снежня [2023 года], а 17-га — у мяне дзень нараджэння. 

Яны [супрацоўнікі ІЧУ] яшчэ запатрабавалі заплаціць немаленькую суму за знаходжанне, блізу 400 даляраў, у гэты ж дзень (кошт утрымання ў ІЧУ за дзень — 21 Беларускі рубель (блізу 260-275 грыўняў)) . У мяне ўжо, практычна, нічога не засталося за гэты час. У выніку, заплаціла сяброўка. 

У 16.00 яны адправілі мяне да сяброўкі і сказалі, што 19-га чысла [снежня] будзе Людзін прысуд, а потым, маўляў, вырашым.

Так і выйшла, што пасля гэтага яны раніцай прыехалі да гэтай сяброўкі, забралі мяне. Потым заехалі на запраўку, забралі ў мяне тэлефоны, паглядзелі, з кім я мела зносіны гэтыя 4 дні, зноў перакруцілі нумары на машыне, надзелі медыцынскія маскі і павезлі на мяжу. 

Калі прыехалі, зноў узялі тэлефоны, завялі ў нейкую кібітачку, сфатаграфавалі, бралі адбіткі пальцаў. Што там рабілі зноў з гэтымі тэлефонамі ў мяне, не ведаю. У канчатковым выніку яны абнулілі мне ўсё да завадскіх налад. Гэтыя кдбшнікі з'ехалі, я прайшла пашпартны кантроль, яны мне паставілі забарону на ўезд і ў Беларусь, і ў Расію на 5 гадоў.

Я перайшла ва Украіну да нашых хлопцаў. Там мяне праверыла СБУ. І толькі бліжэй да вечара прыехаў муж з дзецьмі. 

Праз паўгода абмянялі Людмілу. 

“Мы думалі, што яе вывезлі ў Расію”

З калоніі Людміла папрасіла праз гэтую ж сяброўку, каб я выслала ёй пасведчанні аб нараджэнні дзяцей. І калі сяброўка паслала гэтыя дакументы ў калонію, яны ёй вярнуліся назад. А на лісце было напісана, што Людмілы там няма. 

Мы цэлы тыдзень не ведалі, дзе яна. Сяброўка аб'ездзіла ІЧУ, і ў калонію ездзіла, і з КДБ звязвалася. Але ніхто ёй не сказаў. І мы, шчыра кажучы, думалі, што яе вывезлі ў Расію.

А потым увечары мне патэлефанаваў знаёмы, і кажа, ты бачыла апошнія навіны: Люда ўжо ва Украіне. Ён пераслаў мне пост Зяленскага, што [яе] памянялі. 

Дзесьці праз гадзіну яна мне патэлефанавала з чужога нумара, каб я расказала маме. 

У калоніі ў Людмілы была “жоўтая бірка” (такімі пазначаюць зняволеным асуджаных па “палітычных” артыкулах). Яна ўвесь час была з “палітычнымі”: іх пасылалі асобна на працы, і харчаванне давалі зусім іншае, і правілы да іх іншыя.  

Я ўвесь час баюся сабе ўяўляць, кожны раз страшна, як у Беларусі ставяцца да зняволеных. Наша камера была якраз насупраць паста, дзе сядзеў дзяжурны па калідоры, і мы чулі, як яны білі чалавека. Вывалаклі ў калідор і білі нагамі, гэта проста жах. 

Звычайным зняволеным перадачы пакідалі ў камеры, а ў палітычных адразу забіралі. Іх пастаянна вадзілі ў кайданках. 

“Шмат хто так ездзіць”

У Чарнігаве прылятае. Яшчэ ў самым пачатку вайны (маецца на ўвазе шырокамаштабнае расійскае ўварванне ва Украіну ў 2022 годзе, значная частка Чарнігаўскай вобласці некаторы час была пад акупацыяй РФ, а Чарнігаў — у асяроддзі) наш дом разбіла, пад падмурак, мы ледзь самі выратаваліся. Наш раён, Бабровіца, быў у хлам, больш за 300 дамоў [пашкоджаны]. І нядаўна абстрэл таксама моцны быў.