Што было б у Беларусі, калі б не Першая сусветная? Адказвае гісторык

28/07/2025 - 13:43

Кадр з фільма "На заходнім фронце без зменаў"

Кадр з фільма "На заходнім фронце без зменаў"

Еўрарадыё ўзгадала, што сёння — гадавіна пачатку Першай сусветнай вайны. Але ўзгадалі мы гэты цалкам выпадкова. І задаліся пытаннем: а чаму выпадкова? Чаму мы так мала гаворым пра тую вялікую вайну?

На нашыя пытанні пра Першую сусветную вайну адказвае гісторык і аглядальнік Аляксандр Фрыдман.

Чаму мы мала гаворым пра Першую сусветную?

— Першая сусветная вайна не знаходзіцца ў фокусе ўвагі менавіта праз Другую сусветную. Маштаб разбурэнняў, колькасць ахвяраў, спробы знішчэння цэлых этнічных і рэлігійных груп — усё гэта выцесніла Першую сусветную з культуры памяці.

Нават у той час, калі яшчэ былі жывыя людзі, што перажылі першую вайну, яна ўжо ўспрымалася менавіта як частка гісторыі, якая прывяла да Другой сусветнай. І такое стаўленне захавалася да сённяшняга моманту. Жахі Другой сусветнай выцеснілі жахі Першай. У пэўным сэнсе гэта забытая вайна.

Гэтай вайны магло б не быць?

— У Еўропе напачатку ХХ стагоддзя ўсе буйныя гульцы гэтага свету пажадалі вырашыць існаваўшыя супярэчанні ваенным шляхам. Не было краінаў, якія не жадалі той вайны. Пытанне было толькі ў тым, хто хацеў яе болей і хто пачне першым.

Германія і Аўстрыя вырашылі пачаць першымі, бо разумелі, што час гуляе супраць іх, што з часам будуць узмацняцца Францыя, Англія і Расійская імперыя. Але самі Англія, Францыя і Расія міратворчым духам таксама не вызначаліся.

Чым была Беларусь да Першай сусветнай?

— Да Першай сусветнай вайны Беларусь была часткай Расійскай Імперыі. І сітуацыя была складанай. Хоць царскі ўрад і праводзіў рэформы, але ў Беларусі заставалася вялікая колькасць нявырашаных праблем.

Можна сказаць, што 1914-15 гады сталі пачаткам вельмі турбулентнага эпізоду беларускай гісторыі. Гэты эпізод скончыўся Рыжскай дамовай і падзелам Беларусі, а ў пэўным сэнсе расцягнуўся нават да канца Другой сусветнай вайны.

Што адбывалася на тэрыторыі Беларусі падчас Першай сусветнай?

— Ад пачатку было зразумела: гэта тэрыторыі на заходніх рубяжах імперыі, і, значыць, Беларусь стане эпіцэнтрам падзеяў. На пачатковым этапе царская армія паказала сябе вельмі слаба, а нямецкі наступ быў досыць паспяховы. І ўжо ў 1915 годзе значная частка Беларусі была захопленая нямецкімі войскамі, а ў 1918 годзе яе захапілі ўжо цалкам.

Разбуралася інфраструктура, Беларусь панесла велізарныя чалавечыя ахвяры — людзей прызывалі ў расійскае войска, іншых добраахвотна ці прымусова эвакуявалі ўглыб Расійскай Імперыі. Былі людзі, якія пацярпелі ад нямецкай адміністрацыі, і тыя, хто пацярпеў ад расійскай адміністрацыі.

Да вайны ў беларускага нацыянальнага руху, які ўжо існаваў на гэтых тэрыторыях, не было рэальнага шансу рэалізаваць нацыянальны праект. Ён разлічваў на падтрымку з нямецкага боку. Бо ў цэлым немцы рабілі стаўку на нацыянальныя меншасці, бо ведалі, што ў імперыі існуе прыгнёт. Але немцы не бачылі ў беларускім нацыянальным руху сур’ёзных перспектыў і не разлічвалі на сур’ёзную супрацу з ім, бо лічылі слабым.

Але вайна стала і каталізатарам для яго развіцця. Невыпадкова спроба стварыць нацыянальную дзяржаву адбывалася менавіта ў кантэксце вайны. Не было б вайны, не было б і гэтых спробаў.

А чаго хацелі ў той вайне “простыя людзі”?

— На тэрыторыі сучаснай Беларусі на той момант грамадства не было монарэлігійным і монаэтнічным. Там жылі розныя людзі з рознымі поглядамі, адпаведна і з розным стаўленнем і да Расіі, і да Германіі.

Немцы намагаліся паказаць, што абараняюць меншасці, і нават змагаюцца з расійскім варварствам, прыходзяць як вызваліцелі. І для пэўнай часткі насельніцтва гэтая рыторыка спрацавала. Яны знаходзілі з немцамі агульную мову, немцы не пераследвалі яўрэяў, як гэта адбывалася ў Расіі, дзе панаваў антысемітызм, дзе існавалі пагромы.

І таму ў часткі яўрэяў засталіся досыць прыемныя ўражанні ад немцаў. Шмат для каго гэтыя ўражанні сыгралі фатальную ролю, бо людзі проста не верылі, што тыя, з кім у Першую сусветную склаліся нармальныя стасункі, праз 25 год вернуцца і будуць носьбітамі антысемітызму.

Што тычыцца беларускага насельніцтва, шмат залежыла ад таго, якую палітыку праводзілі расійскія і нямецкія ўлады. Калі беларускія сяляне станавіліся ахвярамі розных канфіскацый з боку нямецкага ўраду, дык на прыхільнае стаўленне разлічваць было немагчыма. Той факт, што расійскія ўлады забіралі людзей у войска, таксама не дадавала ім папулярнасці.

Я б сказаў, што незалежна ад таго, якімі былі палітычныя погляды ў беларусаў, гэтая вайна стала траўмай. Гэта была жахлівая вайна, а напэўна не было чалавека, які жыў на тэрыторыі сучаснай Беларусі, які б не пацярпеў ад яе.

Ёсць сталы міф пра тое, што беларускае насельніцтва ў гэтым супрацьстаянні было на расійскім баку. Гэта перабольшванне. Калі паглядзець на тагачасныя крыніцы, на ўспаміны людзей, якія тую вайну перажылі, можна пабачыць, што розным было стаўленне што да Расіі, што да Германіі.

Чаго хацелі беларусы ў той вайне? Таго ж, чаго людзі хочуць у любой вайне — выжыць.

Вайна ва Украіне падобная да Першай ці да Другой сусветнай?

— Калі казаць пра ваенную тактыку, калі паглядзець, як ідуць сутыкненні і барацьба на ўкраінскім фронце, як марудна і з якімі ахвярамі рухаецца расійская армія, дык шмат у чым гэта нагадвае Першую сусветную вайну. І гэтыя жахлівыя бітвы, якія цягнуцца гадамі і прыносяць шмат ахвяраў — іх было шмат у Першую сусветную.

Першую Сусветную ў марксісцкай гістарыяграфіі называлі “імперыялістычнай вайной”. То бок, гэта было сутыкненнем імперый. І калі паглядзець на заявы расійскага кіраўніцтва — вярнуць гістарычныя тэрыторыі — таксама можна знайсці паралелі з першай вайной.

Другая сусветная вайна з нямецкага боку відавочна мела элемент рэваншызму. Гэта быў рэванш за паразу ў Першай сусветнай. І гэтыя рэваншысцкія памкненні з расійскага боку таксама назіраюцца. Той самы наратыў пра тое, што ў 1991 годзе расіяне страцілі сваю радзіму, і цяпер расіяне вяртаюць тэрыторыі, якія ёй гістарычна належаць. І гэта яднае сёняшнюю вайну з Другой сусветнай.

Калі параўноўваеш войны, і асабліва тыя, што адбываюцца ў Еўропе, ты заўсёды знойдзеш падабенства — але, відавочна, не стоадсоткавае.