Чаму Еўропа адзначае Дзень Перамогі восьмага траўня, а Беларусь — дзявятага

09/05/2023 - 08:14

Дзень Перамогі / Калаж Улада Рубанава / Еўрарадыё

Дзень Перамогі / Калаж Улада Рубанава / Еўрарадыё

“На самай справе вайна скончылася ў траўні 1945 года, а капітуляцыя Германіі адбылася два разы”, — кажа гісторык Аляксандр Фрыдман, якога Еўрарадыё папрасіла адказаць на пытанне: “Чаму ў Беларусі Дзень Перамогі адзначаюць дзявятага траўня, а ў краінах ЕС — восьмага”.

Чаму Еўропа адзначае Дзень Перамогі восьмага траўня, а Беларусь — дзявятага

Аляксандр Фрыдман / Архіў гісторыка

Таксама мы паразмаўлялі пра тое, як так сталася, што дзень святкавання перамогі над нацызмам ператварыўся ў галоўны інструмент прапаганды Пуціна і Лукашэнкі.

— Дык калі святкаваць?

— Першы раз капітуляцыя была падпісаная сёмага траўня ў Рэймсе, восьмага — у Берліне, паколькі савецкі бок быў незадаволены першай. Хацелася зрабіць гэта больш пампезна і прыгожа, што яшчэ раз падкрэсліла б уклад СССР у перамогу над нацыстамі. Падпісанне адбылося восьмага траўня ўвечары, але па маскоўскім часе гэта было ўжо дзявятага. Сталін для сябе асабіста вырашыў, што ў СССР, куды ўваходзіла і Беларусь, трэба адзначаць свята ў той дзень, калі да людзей дайшла навіна, таму на нашай тэрыторыі менавіта дзявятае траўня было абвешчанае днём перамогі над Германіяй.

На Захадзе, у ЗША, Вялікабрытаніі, зразумела, усё засталося на ўзроўні падпісання дакумента. У той жа Францыі 8 траўня — гэта па-ранейшаму дзяржаўнае свята.

— Сёння ва Украіне ёсць людзі, якія адмаўляюцца ад святкавання перамогі ці святкуюць яе восьмага траўня…

— Доўгі час пытанне святкавання не было прынцыповым. Падавалася зусім зразумелым: Захад святкуе восьмага, Усход — дзявятага. Нейкай палітычнай афарбоўкі ў гэтым не было — проста традыцыі. Зараз гэта, канечне, пытанне ўжо палітычнае і звязанае з тым, што адбываецца ва Украіне. Дыскусія наконт таго, калі Украіна павінна святкаваць Дзень Перамогі, — вядомая. Калі восьмага траўня — гэта далучэнне да еўрапейскіх традыцый, калі дзявятага — гэта, хутчэй, ты па-ранейшаму адданы савецкай традыцыі альбо сённяшняй расійскай.

— Цікава, што ў палітычным календары Беларусі і Расіі 9 Траўня з’яўляецца амаль што галоўным святам. Пампезнае святкаванне перамогі з парадамі — гэта традыцыя?

— Гэта звязана з тым, якую ролю адыгрывае вайна як ключавая падзея ў культуры памяці і ў прапагандзе, у якой вайне надаецца ўвага.

Калі паглядзець на парады, на пампезнае святкаванне, увесь гэты культ перамогі ў нашых краінах, можа падацца, што так сапраўды было заўсёды. Так, спачатку дзявятае траўня было аб’яўленае дзяржаўным святам. З 1945-га па 1947 год яно такім заставалася. Потым нават Сталін вырашыў, што хопіць займацца гэтай вайной, маўляў, трэба ісці наперад і адбудоўваць краіну. Таму яшчэ пры Сталіне дзявятае траўня было пазбаўленае статусу дзяржаўнага свята. Калі людзі святкавалі яго, перш за ўсё гэта рабілі франтавікі, якія прайшлі вайну і якія ведалі, што азначае гэтая перамога.

Потым пасля Сталіна ў часы хрушчоўскай адлігі Хрушчоў увогуле не надаваў вялікага значэння перамозе. Калі паглядзець савецкія газеты, тэма, канечне, прысутнічала, але не так пампезна, як пасля.

Сітуацыя змянілася, калі да ўлады прыйшоў Брэжнеў. Паколькі ён быў сам франтавіком, надаваў гэтаму святу асаблівую ўвагу. І вось у яго часы ўзнаўляецца традыцыя парадаў на Чырвонай плошчы ў Маскве, здымаюцца фільмы і пішуцца ўспаміны пра вайну. Перамога над нацыстамі ў вайне падаецца як адно з галоўных дасягненняў Савецкага Саюза.

Гэтая традыцыя працягнулася і пасля Брэжнева, яе перанялі ў постсавецкія часы і ў Беларусі, і ў Расіі.

— У што ператварылася свята перамогі над нацызмам у Беларусі і Расіі?

— У Беларусі фактычна нічога не змянілася за 90-я гады, паколькі Лукашэнка, які прыйшоў да ўлады ў 1994 годзе, адразу зрабіў стаўку на перамогу ў вайне як на прапагандысцкі інструмент.

У Расіі ўсё выглядала трошкі інакш. Напачатку кіравання Ельцына асаблівай увагі гэтаму святу не надавалася. У 1995 годзе ў РФ адбыўся пэўны рубікон. У 50-ю гадавіну Перамогі Ельцын вырашыў таксама зрабіць стаўку на гэтае свята.

Культ перамогі, які сёння мае ў Расіі вялізарныя памеры, пачынаецца ў познія ельцынскія часы і працягваецца ў часы праўлення Пуціна. У Беларусі сітуацыя фактычна не змяняецца, бо, як я ўжо казаў, Лукашэнка паставіў адразу стаўку на гэтае свята, а ў апошнія гады ў сувязі з пратэстамі, канфліктам з Захадам, гэтая стаўка павялічылася.

Тут ужо сёння гаворка ідзе ўвогуле не пра вайну. Гаворка ідзе пра палітычныя маніпуляцыі на гэтай тэме. Амаль кожны год дзявятага траўня я задаю сабе адно і тое ж пытанне: “А што яшчэ ў гэтым свяце сапраўды засталося ад гісторыі?” Кожны год у мяне ўсё менш і менш адказаў.

Сёння гэтае свята перамогі над нацыстамі фактычна стала галоўным прапагандысцкім святам тых рэжымаў, якія развязалі новую вайну ў Еўропе — тую, што мае патэнцыял стаць Трэцяй сусветнай вайной.