Ваявала супраць СССР і Германіі, але не за Беларусь: што такое Армія Краёва

28/07/2022 - 14:57

Беларускія ўлады вырашылі абвясціць вайну ўжо памерлым ваярам і знішчаюць помнікі Арміі Краёвай. Што з сябе ўяўляла гэта армія, чые месцы пахавання разбураюцца і чаму раптам рэжым Лукашэнкі зладзіў тут ідэалагічную барацьбу? Еўрарадыё даведалася ў гісторыка Алеся Пашкевіча.

Армія Краёва — ваеннае фармаванне, якое дзейнічала з 1942 да 1945 года на тэрыторыі даваеннай Польшчы.

Еўрарадыё: Адкуль узялася Армія Краёва?

Алесь Пашкевіч: Дзейнасць гэтай падпольнай арміі на нашых землях — вынік таго, што палова заходняй часткі Беларусі перад вайной уваходзіла ў склад польскай дзяржавы. Натуральна, там была польская ўлада, былі людзі, лаяльныя Польшчы, якія жадалі працягу гэтай улады.

Яны былі незадаволеныя тым, што ў 1939 годзе гэта дзяржава перастала існаваць. Яе землі аказаліся падзеленыя паміж нацысцкай Германіяй і сталінскім Савецкім Саюзам. Заходняя Беларусь апынулася пад уладай СССР.

Улічваючы, якая дзяржава была СССР, нават тыя людзі, якія за Польшчай не вельмі прападалі, але цярпелі яе, убачылі, што новая ўлада яшчэ нашмат горшая, рэпрэсіўная, яшчэ больш жудасная. Натуральна, што людзям не падабаліся тыя практыкі, якія праводзілі на занятых тэрыторыях савецкая ўлада і гітлераўцы — высякалі, калечылі.

Таму частка людзей ва ўсёй былой польскай дзяржаве вырашыла гэтаму супрацьстаяць, змагацца за аднаўленне незалежнасці Польшчы. І Заходняя Беларусь не была выключэннем. Армія Краёва — гэта ўзброеная сіла, партызанскі рух, які выступаў за тое, каб аднавіць польскую ўладу.

Еўрарадыё: Якое дачыненне гэта армія мае да беларусаў?

А. П.: Тут вынікаюць многія супярэчнасці для беларусаў. Незалежна ад нашых поглядаў, ідэалагічных арыентацый, мы лічым, што Беларусь у цяперашніх межах — гэта нешта такое, што не падвяргаецца дыскусіям. Адпаведна, людзей, якія змагаліся за аднаўленне Польшчы, мы не лічым сваімі героямі.

Але людзі, якія ішлі змагацца за Польшчу тады, кіраваліся не самымі кепскімі мэтамі. І гэта не былі панавезеныя аднекуль людзі. Аснову Арміі Краёвай на нашай тэрыторыі складалі мясцовыя жыхары. Не ўсе з іх лічылі сябе палякамі. Асабліва праваслаўныя, канфесійны фактар адыгрываў вялікую ролю.

Еўрарадыё: Як Армія Краёва ставілася да беларусаў?

Так выглядалі магілы польскіх салдат у Мікулішках. Цяпер іх зраўнялі з зямлёй / facebook.com/mark.zanevskij

А. П.: Безумоўна, Армія Краёва — гэта была рознабаковая з’ява, супярэчлівая. Яе так трэба і ацэньваць. Нельга сказаць адназначна, што яны былі добрыя ці кепскія. Было ў іх дзейнасці вельмі шмат рознага. Усё залежала ад мясцовых стасункаў, ад пазіцыі камандавання і ўвогуле ад саміх людзей. Заўсёды, калі ёсць чалавек са зброяй, вельмі шмат залежыць ад яго ўласнай пазіцыі.

Паміж беларускім насельніцтвам і польскай уладай не вельмі добра складаліся стасункі ў міжваенныя часы. Асабліва не вельмі добра ў людзей, якія хацелі праводзіць беларускую дзейнасць, былі беларускімі актывістамі. Людзі, якія змагаліся з беларускім рухам перад вайной, шчамілі актывістаў, раптам атрымалі магчымасць прыйсці і звесці з імі рахункі рознымі спосабамі.

Можна знайсці вельмі шмат выпадкаў, калі сапраўды беларускія актывісты вельмі цярпелі падчас вайны ад рук Арміі Краёвай. Да таго, што і страчвалі жыццё. Гэтыя факты нельга хаваць, і так ці інакш мы мусім вызначацца, як з гэтымі фактамі жыць, як іх ацэньваць і як рабіць так, каб гэтыя гісторыі не ўплывалі на сучаснасць.

Але людзі, якія арганізуюць знішчэнні польскіх пахаванняў і кідаюць гэта палякам у якасці негатыўных момантаў сумеснай гісторыі, не маюць на гэта ніякага маральнага права. Бо савецкія партызаны, якіх узносяць на п’едэстал, ставіліся да нелаяльных беларускіх актывістаў гэтаксама. І ад іх рук таксама гінулі людзі, якія не былі для іх ідэйна блізкія.

Еўрарадыё: Ці заўсёды Армія Краёва ваявала супраць СССР?

А. П.: Тут таксама ўсё было па-рознаму. Часамі ствараліся нават пэўныя саюзніцтвы: адзін аднаго не чапаем, ваюем з немцамі. А часам былі выпадкі вераломнага раззбройвання Арміі Краёвай з боку савецкіх партызанаў. Калі проста заманьвалі камандаванне ў пастку пад выглядам нейкіх перамоваў, а пасля расстрэльвалі. І такім чынам ліквідаваўся гэты рух.

У гэтым плане цяперашнія беларускія ўлады, для каторых няма пытання маралі, прававых нормаў, — ідэйныя нашчадкі менавіта той улады і ў нейкім сэнсе савецка-партызанскіх вайсковых фармаванняў, якімі кіравала Масква. Таму нічога дзіўнага няма, што і сёння працягваецца гэтае змаганне ў іншай форме.

Еўрарадыё: Што азначае знішчэнне помнікаў лукашэнкаўскімі ўладамі?

Якой была і стала брацкая магіла салдат АК каля вёскі Качычы Карэліцкага раёна / калаж Еўрарадыё

А. П.: У цывілізаваным грамадстве прынята, што любыя магілы, каму б яны ні належалі, нельга чапаць і здзекавацца з іх. Таму што з мёртвымі не ваююць. З пункту гледжання маральнага, чалавечага, хрысціянскага — гэта варварства.

Фактычна праз гісторыю паказваюць дулю сучасным людзям. Гэта змаганне з ідэйнымі апанентамі не толькі па-за межамі краіны, але і ўнутры. І тут усё лагічна — сваёй ідэалогіі ў Лукашэнкі стварыць не атрымалася, каб яна брала кагосьці за сэрца, за душу. Таму ўключае грубую сілу.

І гэта не сёння пачалося, не два-тры гады таму. Яшчэ калі Лукашэнка праводзіў рэферэндум у 1996 годзе, ён біў па мове, па сімволіцы, па Дні незалежнасці. Для чаго гэта было? Трэба было проста ўдарыць маральна па апанентах.