Не адмова — проста чакайце? Як сістэма ставіць на паўзу транс-пераход у Беларусі

21/11/2025 - 17:58

Трансгендарный пераход на паўзе / Euroradio/ChatGPT

Сэксалагіня Аляксандра Кучынская, якая працуе ў РНПЦ псіхічнага здароўя — адзіная надзея для сотняў беларусаў і беларусак, якія хочуць пачаць транспераход і прайсці працэдуру. Як раней пісала Еўрарадыё, у пачатку кастрычніка рэдкая спецыялістка пайшла на бальнічны, што паставіла працэс на паўзу — як мінімум на два месяцы.

Пацыенты нервуюцца — у той жа час ходзяць чуткі, што лекара ўжо быццам бы бачылі ў медыцынскай установе.

Каб праверыць іх, наша журналістка ад імя трансгендарнага мужчыны патэлефанавала ў бальніцу і паспрабавала запісацца на прыём.

— Лекар цяпер на бальнічным, таму я не магу вас запісаць, пакуль яна не паправіцца. Набірайце ў панядзелак (24 лістапада) пасля 14:00.

— Можа быць, ёсць яшчэ нехта, да каго можна звярнуцца? Кажуць, ужо даўно хварэе.

— Не, яна — адзіны спецыяліст на рэспубліку. Іншых спецыялістаў у гэтай галіне ў Беларусі няма. У чацвер яна выйшла з бальнічнага пасля аперацыі, але потым сышла зноў, ужо па іншай прычыне.

З Мінска даносяцца скаргі, маўляў "запісацца да Кучынскай — той яшчэ квэст", "былі часы, калі я не магла трапіць на прыём па 5 месяцаў, не тое што па тры", "мне здаецца, яны спецыяльна ўзялі такую тактыку, каб менш людзей паспяхова праходзілі камісію", "ды і запісацца да ўролага таксама нерэальна. Знаёмыя распавядаюць, што прыходзяць да 8:00 і чакаюць пад дзвярыма, таму што інакш да яго не патрапіць. Калі прыйдзеш пазней, ён ужо можа пайсці на абход".

Пра тое, з якімі пытаннямі і праблемамі сутыкаюцца трансгендарныя асобы ў нашай краіне сёння, Еўрарадыё падрабязна пагаварыла з дырэктаркай беларускай транс-арганізацыі TG House Алісай Сармант.

Не отказ — просто подождите? Как система ставит на паузу транспереход в Беларуси

Дырэктарка TG House Аліса Сармант / facebook.com

— Варта пачаць з таго, што працэдура транс-пераходу ў Беларусі фактычна рэгулюецца адным лекарам. У краіне толькі адзін урач-сэксолаг мае права прымаць трансгендарных людзей на пастаноўку на ўлік у РНПЦ псіхічнага здароўя. Калі гэты лекар сыходзіць на бальнічны або ў адпачынак, можна казаць пра тое, што працэдура прыпыняецца.

Цяпер праблема пагаршаецца тым, што ў канцы верасня гэты лекар Аляксандра Кучынская сыходзіла на бальнічны, як кажуць — праз экстранную шпіталізацыю. Таксама нам стала вядома, што адзіны уролаг, які прымае трансгендарных пацыентаў па яе накіраванях, сышоў на паўгода ў адпачынак. У адсутнасці гэтых двух лекараў працэдура прыпынілася.

Без Кучынскай, якая выдае накіраванні, у тым ліку на абавязковае псіхічнае абследаванне, нічога рабіць немагчыма.

Мы звяртаем увагу на гэта цяпер, паколькі раней не было такога, каб два вядучых спецыяліста адначасова сыходзілі на бальнічны або ў адпачынак.

Усё гэта вельмі дзіўна, улічваючы агульную тэндэнцыю: апошнія два-тры гады людзям часта адмаўляюць у трансгендарным пераходзе.

Відавочна, што калі лекары сыходзяць на паўгода ў адпачынак або на доўгі бальнічны, ім трэба знайсці замену.

Яшчэ важны момант. У верасні была прынятая пастанова Міністэрства аховы здароўя №100, дзе гаворыцца пра тое, што пасада ўрача-сэксолага, які прымае транс-персон, пераназваная ва ўрача-псіхіятра-нарколага. Спецыялізацыя Кучынскай соответстует і гэтай пасадзе, але атрымліваецца, што зараз афіцыйна пацыентаў прымае не ўрач-сэксолаг, а ўрач-псіхіятр-нарколаг.

Я лічу, што гэта поўны абсурд і прыклад агульнай тэндэнцыі, якая звязана з праблемамі доступу да лекараў, а таксама з далейшай паталагізацыяй і стыгматызацыяй трансгендарнасці. Нагадаю, што ў Беларусі трансгендарнасць дагэтуль трактуецца як псіхічнае расстройства ("расстройства палавой ідэнтычнасці"), хоць у адпаведнасці з МКБ-11 яна была афіцыйна выключаная з псіхічных расстройстваў.

Усё гэта ў сукупнасці не выклікае вясёлкавых перспектыў у далейшым. У снежні ў Беларусі павінна збірацца чарговая камісія, якая дае дазвол на змену дакументаў, у каго гэта першая камісія або другая, калі гаворка пра хірургічную карэкцыю і гармонатэрапію. Пакуль што не зразумела, хто яе будзе праводзіць. Людзі знаходзяцца ў поўнай нявызначанасці, таму што яны не могуць атрымаць дакладную інфармацыю — пішуць пра тое, што тыднямі не могуць запісацца да лекара. Рэзюмуючы, усё робіцца для таго, каб неяк дэзарыентаваць людзей, каб яны страцілі надзею, што яны змогуць ажыццявіць гэты пераход.

З аднаго боку магчымасць ажыццявіць трансгендарны пераход ёсць, з другога — з'яўляюцца разнастайныя перашкоды для таго, каб жадаючыя альбо адмовіліся ад пераходу, альбо з-за зацягвання працэдуры гадамі віселі ў нявызначаным статусе.

— Ці бывае такое, што адгаворваюць ад працэдуры?

— Калі казаць пра транс-жанчын, некалькі чалавек пісалі, што ім не давалі накіравання да спецыялістаў, бо на думку Кучынскай, яны вырашылі ажыццявіць пераход, каб адкасіць ад войска. За апошнія паўгода я чула пра такое неаднаразова. Што тычыцца транс-мужчын, то іх часта просяць задумацца пра дзяцей, якіх яны ўжо не змогуць нарадзіць пасля аперацыі. Такое ёсць.

Але яшчэ важна адзначыць, што тым шчасліўчыкам, якім усё-ткі пашанцавала атрымаць напрамкі ад Кучынскі, неабходна прабыць два тыдні на стацыянарным абследаванні ў РНПЦ псіхічнага здароўя. Гэта абавязковая ўмова для пастаноўкі дыягназу. І там людзям могуць паставіць любы іншы дыягназ, які не адпавядае рэальнаму становішчу рэчаў.

У адпаведнасці з беларускім заканадаўствам, для атрымання адабрэння на медыцынскае ўмяшанне пры ажыццяўленні транс-пераходу абавязкова наяўнасць дыягназу F64.0 (транссэксуалізм ў міжнароднай класіфікацыі хвароб) з РНПЦ.

У выпадку любых іншых псіхічных расстройстваў камісіі маюць права адмовіць у дазволе на змену дакументаў альбо на гармонатэрапію і хірургічную карэкцыю. Часта члены гэтых камісій выкарыстоўваюць гэтую магчымасць, кажучы, што ў пацыента няма транссэксуалізму, а ёсць нейкае іншае парушэнне. Важна адзначыць, што гэта не афіцыйная адмова — чалавека адпраўляюць на даабследаванне. Маўляў, працягвайце абследавацца — магчыма, мы дамо вам дазвол у наступны раз.

— Наколькі сітуацыя з бальнічнымі і адпачынкамі лекараў, а таксама зацягванне працэдуры транспераходу ў Беларусі ўвогуле мяняе фармат працы TG House?

— Па-першае, папрыбавілася працы ў нашай псіхалагічнай службы. Людзі знаходзяцца ў падвешаным стане, ім часта патрэбная падтрымка. Запытаў стала больш — наш псіхолаг ужо не спраўляецца, таму мы звяртаемся да нашых партнёраў і заклікаем таксама рэагаваць на звароты. Многія транс-персоны не разумеюць, чаго яшчэ чакаць у Беларусі і як там працягваць жыць. Некаторыя ўжо неяк сацыялізаваліся, але ў іх застаюцца старыя дакументы, і яны не ведаюць, як там працаваць далей, як вучыцца. Напрыклад, калі чалавек апранаецца і выглядае, як ён хоча, а за гэта яго могуць выключыць з вучобы або звольніць. Такіх страхаў больш за ўсё.

Акрамя таго, павялічваецца колькасць просьбаў аб рэлакацыі ў іншыя краіны ў сувязі з цяжкасцямі з пераходам. Напрыклад, чалавек піша, што стаіць на ўліку 2-3 гады, камісіі пастаянна яму адмаўляюць, таму зусім не зразумела, як жыць у Беларусі далей.

Такія выпадкі не падыходзяць пад крытэрыі для экстранай эвакуацыі і прадастаўлення гуманітарнай візы з-за палітычнага пераследу. Чалавек не трапіў пад яго фармальна, але мае цяжкасці. Аднак мы спрабуем аказваць кансультацыі па рэлакацыі — раім спрабаваць працягваць вучобу за мяжой або атрымліваць працоўную візу.

Вядома, некаторыя людзі спрабуюць скардзіцца ўнутры сістэмы, просяць дапамагчы з напісаннем скаргаў, але потым раптам астываюць, таму што баяцца зрабіць сабе яшчэ горш. У дадатак, нашу арганізацыю прызналі ў Беларусі экстрэмісцкай. І гэта яшчэ адзін пункт, які дадае складанасцяў у нашу працу.

Хтосьці баіцца звяртацца, таму што небяспечна, і мы не рэкамендуем гэта рабіць наўпрост.

Каб не губляць сувязь з людзьмі і атрымліваць актуальную інфармацыю, стараемся выкарыстоўваць іншыя неафіцыйныя акаўнты. Калі вы ўсё ж пішыце — сачыце, калі ласка, за сваёй лічбавай гігіенай, каб у девайсах нічога не захоўвалася. У сваю чаргу мы таксама выдаляем перапіскі.

— Атрымліваецца, што схема, па якой чалавек можа ажыццявіць трансгендарны пераход у Беларусі, — толькі адна, праз РНПЦ псіхічнага здароўя. Гэта нармальна, улічваючы колькасць жадаючых?

— Летась мы з калегам з іншай арганізацыі апыталі 16 чалавек і правялі навуковае даследаванне па доступе да трансмедыцыны ў Беларусі. Яно атрымалася на 20 старонак, мы накіравалі яго ў Міністэрства аховы здароўя. Акрамя ўсяго, мы пісалі там пра дэцэнтралізацыю транспераходу, каб з'явілася магчымасць прымаць транспацыентаў не толькі ў Мінску.

У студзені на наш зварот прыйшоў адказ, што высновы будуць улічаныя ў далейшай працы. Але на практыцы мы гэтага не бачым, хоць прайшоў ужо амаль год. На мінулай камісіі тэндэнцыя паўтарылася — суцэльныя адмовы, усяго пяць станоўчых рашэнняў. Паглядзім, што будзе на наступнай.

Наколькі мне вядома, цяпер на ўліку знаходзіцца 500 чалавек. Зразумела, што гаворка ідзе пра афіцыйную лічбу. Тут важна адзначыць, што многія людзі пачынаюць гармонатэрапію сваімі сіламі, таму рэальная колькасць жадаючых яшчэ больш.

Наша арганізацыя працуе з 2019 года. Калі прааналізаваць агульную тэндэнцыю толькі ў рамках нашай дзейнасці на працягу шасці гадоў, колькасць зваротаў па розных пытаннях транс-перехода вырасла ў 2-3 разы. Людзі пытаюцца, з чаго пачаць? Куды звяртацца? Дзе знайсці патрэбнага спецыяліста, напрыклад, эндакрынолага, атрымаць медычную кансультацыю і гэтак далей.

Каб вы разумелі, раней у нашай службе падтрымкі працаваў адзін чалавек, цяпер іх двое, і часам падключаецца трэці — каб адказваць на ўсе пытанні, якія ўзнікаюць.

— Як вы думаеце, што павінна змяніцца ў заканадаўстве і медыцынскай сістэме, каб трансгендарныя людзі ў Беларусі маглі бяспечна жыць і мець магчымасць рэалізаваць пераход?

— Насамрэч тая працэдура, якая ёсць — актуальная. Я не буду параўноўваць з заходнімі краінамі, як Германія і Францыя, але калі б тая працэдура, якая існуе ў рамках пастановы 163, функцыянавала нармальна і людзям ставілі адпаведныя дыягназы, дык было б ужо нядрэнна. Раней не было столькі скаргаў. Камісія працавала, людзі атрымлівалі неабходныя рашэнні. Важна, каб пакуль працаваў хоць бы базавы мінімум.

Калі казаць пра паляпшэнні — вядома, было б добра, каб лекары прымалі пацыентаў не толькі ў Мінску. Зразумела, што, магчыма, варта было б выключыць стацыянарнае абследаванне. Гэта вельмі псіхалагічна складана для чалавека на два тыдні класціся ў псіхушку. Можна замяніць такое абследаванне дынамічным наглядам. Ёсць сістэма візітаў, калі чалавек раз у тры месяцы павінен наведваць сэксолага і псіхолага.

Але гэта ўжо размова на перспектыву. Пакуль дэклараваць нейкія свае патрэбы, жаданні мы можам толькі на будучыню. Нават не буду казаць пра практыкі, прынятыя ў Германіі і Францыі, улічваючы, што ў Расіі ажыццявіць трансгендарны пераход наогул немагчыма. У сённяшняй сітуацыі ў мяне няма ілюзій наконт магчымасці дыялогу з чыноўнікамі, таму я заклікаю хаця б прытрымлівацца ўжо існуючай пастановы і не ствараць штучных перашкод людзям, якія маюць права жыць у адпаведнасці са сваёй ідэнтычнасцю. Гэта не чыісьці фантазіі і не "модныя трэнды", гаворка ідзе аб фундаментальным праве чалавека — праве быць сабой.

— І апошняе пытанне. Вы кажаце, што пачасціліся выпадкі, калі трансгендарных жанчын папракаюць у тым, што яны хочуць ажыццявіць пераход, каб адкасіць ад войска. Вы ўжо прайшлі такі пераход. Гэта рэальна можа быць для кагосьці альтэрнатывай?

— Раней гэтага таксама чамусьці не было. Проста там вышэй хтосьці дадумаўся да такой рэакцыі і спусціў уніз — лекары паўтараюць. Трансгендарны пераход — гэта ж не так проста. Гэта комплексная працэдура, трэба праходзіць кучу абследаванняў, наведваць сэксолага і псіхолага, ляжаць у стацыянары, камісіі…

Год — гэта мінімум, але на практыцы выходзіць паўтара ці нават два.

Які можа быць адкос ад войску? Занадта складаны шлях, так скажам. Потым яшчэ мяняць дакументы, усім нешта даказваць. Проста, як я ўжо казала, цяпер робіцца ўсё магчымае, каб адгаворваць людзей ад пераходу, чыніць перашкоды і цягнуць час. Для галачкі даваць некалькі дазволаў — і ўсё.

Разлік на тое, што людзі перадумаюць. Чыноўнікі разглядаюць самаідэнтыфікацыю чалавека, як часовую хацелку. На жаль яны не думаюць, што такімі сваімі дзеяннямі могуць прывесці да таго, што сярод транс-людзей можа падвысіцца колькасць суіцыдаў. Гэта сусветная тэндэнцыя. Я ўжо не кажу пра пагаршэнне ў цэлым псіхічнага стану чалавека, калі ён сыходзіць у дэпрэсію і можа здзейсніць нейкія неабдуманыя дзеянні. Усё гэта вельмі ўплывае на псіхічнае здароўе ў нашым грамадстве.

Я лічу, што з боку лекараў чыніць перашкоды трансгендарным людзям у ажыццяўленні пераходу абсалютна недапушчальна. Таму што калі вы выбралі такую спецыяльнасць, вы павінны дапамагаць, а не пагаршаць становішча сваіх пацыентаў.