Стрэмка ў Беларусі. Як 30 гадоў таму ўсёй краінай пазбаўляліся ад ядзеркі

15/08/2025 - 20:26

Надпіс "мір" на аўтобусе / unsplash

Упершыню беларусы загаварылі пра жаданне стаць бяз'ядзернай краінай яшчэ да распаду Савецкага Саюза. Гэтае жаданне замацавалі і ў Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце БССР за 1990 год. Разам з намерам зрабіць Беларусь бяз'ядзернай зонай у Дэкларацыі абвяшчаўся нейтральны статус краіны з вяршэнствам закона ў ёй.

Праблемы з вяршэнствам закона паўсталі ўжо даўно, з нейтральным статусам таксама не заладзілася. Але заставацца бяз'ядзернай дзяржавай доўгі час атрымоўвалася.

І вось у інтэрв'ю журналісту "Тайм" Аляксандр Лукашэнка кажа, што да канца года ў Беларусі з'явіцца "Орешник".
"Орешник", здольны несці ядзерны зарад, прыедзе замест "Тополя", апошні эшалон з якім ад'язджаў з чыгуначнай станцыі Яцукі пад марш "Развітанне славянкі" ў лістападзе 1996 года.

Вывод ядерного оружия из Беларуси

Нагадваем беларусам, як і чаму мы адмовіліся ад ядзернай зброі.

Дорага і няма людзей

Экс-міністр абароны Беларусі Павел Казлоўскі неяк называў асноўную прычыну, па якой Беларусь вырашыла стаць бяз'ядзернай. І гэта не маральныя меркаванні, а фінансавыя: на яго думку, небагатай Беларусі проста не па кішэні было ўтрыманне ядзернай зброі.

Не было не толькі грошай, але і спецыялістаў, спецыяльнай тэхнікі, прадпрыемстваў. Карацей кажучы, ядзерная зброя была для краіны раскошай, якую яна не магла сабе дазволіць у 90-х. Казлоўскі казаў, што нават захоўванне ЯЗ каштуе дорага. Такія боепрыпасы трэба пастаянна правяраць і абслугоўваць.

А да пачатку 90-х трэба было пераправерыць не толькі іх, але і сістэмы аховы, кандыцыянавання... а пераправерыў-замяніць, таму што ўсё, што было ў Беларусі да гэтага, ужо састарэла.

Тэму вываду з Беларусі ядзернай зброі даследавалі спецыялісты аднаго з беларускіх універсітэтаў. Яны сабралі ўспаміны тых, хто быў уцягнуты ў працэс.

Першы міністр замежных спраў у незалежнай Беларусі Пётр Краўчанка, напрыклад, у мемуарах пісаў, што нават збеглыя разлікі паказвалі — Беларусь ніколі не зможа стаць ядзернай дзяржавай.

"Толькі на падтрыманне стратэгічных ракет у стане боегатоўнасці, бягучы рамонт і прафілактыку, звязаную з прадухіленнем магчымых уцечак радыеактыўнасці, нам спатрэбіліся б штогод сотні мільёнаў долараў. Такіх грошай у нас не было тады, няма і цяпер", — пісаў Краўчанка ў 2006 годзе.

Само сабой згадваліся і ваенна-палітычныя прычыны. Анатоль Касценка, які ў 1994-95 гадах стане міністрам абароны, казаў пра гэтыя прычыны яшчэ раней, калі ўзначальваў беларускую вайсковую акругу. Ён прыводзіў відавочныя аргументы: калі пачнецца вайна і будзе ўжытая такая зброя, на зямлі з'явяцца дзясяткі Чарнобыляў.

"Яна знішчыць матэрыяльную аснову велізарных жыццёвых прастор і падарве або разбурыць генафонд нацыі да цяжка адноўленага ўзроўню. Таму ніякія рашучыя мэты вайны не стаяць такой задачы", — казаў Касценка.

"Тополя", якія маглі несці ядзерны зарад, пагражалі толькі найбліжэйшым суседзям Беларусі — ракета магла паляцець толькі на тысячу кіламетраў. І, не будзем забываць, выпускаючы такі зарад, Беларусь і сябе ставіла б пад зваротны ўдар.

"Стрэмка на целе Беларусі"

Праціўнікам ядзернай зброі быў і старшыня Савета міністраў Беларусі Вячаслаў Кебіч. У сваіх успамінах "Выпрабаванне ўладай" ён параўноўваў ядзерную зброю са стрэмкай на целе Беларусі.

"Ніхто з нашых палітыкаў не сумняваўся, што ад яго трэба пазбаўляцца. <...> Легкадумнае стаўленне да ядзернай зброі, жаданне скарыстацца ім як сродкам ціску на замежныя краіны можа ператварыць нашу рэспубліку ў яшчэ адзін Іран або Паўночную Карэю, паставіць на мяжу ваеннай канфрантацыі", — пісаў Кебіч.

Сярод тых палітыкаў, хто выступаў за тое, каб ядзерная зброя з'ехала з Беларусі хутчэй, быў і Аляксандр Лукашэнка. У 1996 годзе "Советская Белоруссия" пісала пра цырымонію да Дня незалежнасці на плошчы Перамогі. Лукашэнка тады выступіў з прамовай, у якой заклікаў сусветную супольнасць стварыць у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе бяз'ядзерную зону. Беларусь, прапаноўваў ён, магла ўзяць на сябе ролю каардынатара любых практычных крокаў па рэалізацыі гэтай ініцыятывы.

Але ўжо ў лістападзе, усяго за некалькі месяцаў да канчатковага вываду, Лукашэнка засумняваўся. Выступаючы перад расійскімі дэпутатамі ў Маскве, ён пытаўся: а ці не занадта мы спяшаемся? Маўляў, патэнцыйныя чальцы блока NATO гатовыя размясціць ЯЗ на сваіх тэрыторыях.

Заноза в Беларуси. Как 30 лет назад всей страной избавлялись от ядерки

Газета "Свабода", лістапад, 1997 года

"Пра нас забыліся, як пра прасцякоў, якія самі аддалі свой набытак"

У чым былі згодныя і Расія, і краіны Захаду? Беларусь не мае ядзернай зброі. І Беларусь была згаворлівая. Не ў апошнюю чаргу таму, што толькі-толькі перажыла Чарнобыльскую трагедыю. І палітыкі, і людзі наогул насцярожана ставіліся да атама.

У адрозненне ад Украіны, якая настойвала на перадачы адміністрацыйнага кантролю над зброяй, якія знаходзяцца на ўкраінскай тэрыторыі. Але Расія рэзка пярэчыла.

І ЗША пярэчылі. Яны не былі зацікаўленыя ў тым, каб ядзерны патэнцыял СССР "распаўзаўся".

Увогуле, пра тое, ці трэба адмаўляцца ад ЯЗ, амаль не спрачаліся. А вось што даць Беларусі замест зброі — так.
Напрыклад, дэпутат Вярхоўнага савета Анатоль Лябедзька казаў, што ратыфікацыя дамовы паміж СССР і ЗША аб скарачэнні і абмежаванні стратэгічных наступальных інтарэсаў не адпавядае інтарэсам Беларусі. Ён казаў, што Беларусь цалкам магла б пакінуць сабе і тэхніку, і сам уран і выкарыстоўваць усё гэта, напрыклад, на атамных станцыях.

За кампенсацыю за выводнае ядзернае выступаў і Краўчанка. Ён параўноўваў беларускі і ўкраінскі падыход. Маўляў, пакуль у Мінску ў 1993 годзе рыхтаваліся да сустрэчы прэзідэнта Біла Клінтана, Украіна абмяркоўвала са штатамі кампенсацыі за ўран, які Расія забрала, калі дэманцірвала ракеты.

“А пра кампенсацыю для Беларусі ў Маскве не было сказана ні слова. Пра нас" забыліся", як пра прасцяках, якія самі аддалі свой набытак. Гаворка ішла не пра мільёны, а пра мільярды даляраў", — казаў Краўчанка.

Украіна, дарэчы, у выніку дамаглася кампенсацыі за ракетны ўран — яна атрымала за яго мільярд долараў.
Лукашэнка, дарэчы, таксама не спадабалася нешта аддаваць "бясплатна". Будапешцкі мемарандум, якім завяршыліся перамовы пра лёс савецкай ядзернай зброі, ён называў "ганебным дакументам".

"У нас вялікія "свядомыя" вывелі без усялякіх папярэдніх умоў, бясплатна аддалі ядзерную зброю, самую сучасную, — абураўся Лукашэнка. — Гэта найвялікшы здабытак, гэты дарагі тавар мы павінны былі прыстойна прадаць".

Дык чаму Шушкевіч так лёгка паставіўся да кампенсацый, якія магла б атрымаць Беларусь? Таму што хацеў, каб краіну пазбавілі ад ЯЗ як мага хутчэй.

Шушкевіч казаў, што"ніякай кампенсацыі мы не павінны патрабаваць, таму што большай небяспекі для людзей Беларусі, чым ядзерная зброя на яе тэрыторыі, быць не можа".