Прыфрантавая прамзона: як беларускія зняволеныя працуюць на войска Расіі

"У Беларусі ўсе "першаходскія" зоны працуюць на вайну", — гэтую фразу журналістка "Новай газеты. Еўропа" Ірына Халіп пачула ад палітвязня, які нядаўна вызваліўся. "Першаходскіх" калоній (там адбываюць тэрміны тыя, хто раней не быў судзімы) у Беларусі ўсяго шэсць: ВК № 1 (Наваполацк), ВК № 2 (Бабруйск), ВК № 3 (Віцебск, «Віцьба»), ВК № 15 (Магілёў), ВК № 17 (Шклоў), ВК № 22 (Івацэвічы, "Воўчыя норы"). Ёсць яшчэ жаночая "першаходская" калонія № 4 у Гомелі — там заўсёды шылі форму для сілавікоў, і пасля поўнамаштабнага ўварвання мала што змянілася. А вось у мужчынскія калоніі вайна прыйшла ў выглядзе новых вытворчых заданняў. І колькі б Лукашэнка ні казаў, што Беларусь не ўдзельнічае ў вайне супраць Украіны, — гэта хлусня. Удзельнічае, і не толькі прадастаўленнем аэрадромаў і шпіталяў, але і вытворчасцю патрэбных для вайны рэчаў. І рэжым залучае ў гэта зняволеных.

"Новая-Еўропа" паразмаўляла з былымі палітвязнямі розных калоній і склала спіс вырабленай у Беларусі прадукцыі для патрэб расійскага войска.

Скрыні для снарадаў за 44 Еўра

— Падчас адседкі ў ПК № 22 я рабіў скрыні для "градаўскіх" снарадаў, — распавядае Пётр (імя змененае), былы палітвязень. — У 2021 годзе, калі мяне прывезлі ў калонію, я працаваў на акорцы бярвення (выдаленне кары з паверхні драўніны. — Заўв. рэд.). І да вайны, да ўвядзення санкцый там была цалкам нармальная вытворчасць. Каля ста чалавек працавалі на дрэваапрацоўцы. Тры-чатыры лесавозы ў дзень да нас прыязджалі. Акрамя дошкі і бруса рабілі калы і лучыну для распалкі. Спецыяльна дробна калолі лісцяныя пароды дрэва і ўкладвалі ў спецыяльныя палукашка. І ўсё гэта ішло ў Еўропу праз пасярэднікаў. Гэта значыць, худа-бедна, але вытворчасць працавала. А ў 2022 годзе праз санкцыі ўсё стала загінацца. Аказалася, што калі начальнікі не тыя, хто ўмее кіраваць, а тыя, хто ўмее толькі камандаваць, то нічога добрага ў выніку не будзе. У нас дзве фуры з дровамі так і засталіся гніць пад навесам. Спрабавалі прадаць суседняй калоніі-пасяленню, але тыя не ўзялі: дорага. Гэта значыць мянты нават дровы прадаць не могуць.

Калі дровы пасярод калоніі сталі помнікам выбітным гаспадарчым здольнасцям кіраўнікоў "прамкі" (так называюць прамысловую зону калоніі), ім нечакана падфарціла: пайшлі заказы на тару для снарадаў. Пётр тлумачыць: гэта скрыні даўжынёй каля трох метраў, у кожную з якіх залазіць два снарады. Заказы былі вялікія, кожны дзень за прадукцыяй прыходзіла фура і загружала 300 скрынь. Кошт адной скрыні — 150 беларускіх рублёў (каля 44 Еўра).

— Вядома, на кожную скрыню мы наважвалі кучу фурнітуры: куткі, зашчапкі, ручкі і гэтак далей. Але ўсё ж такі дарагавата за скрыню аднаразовага выкарыстання. Дарэчы, цікавая дэталь: металічную фурнітуру нам прывозілі ў скрынях з налепкамі, на якіх было напісана, што тавар выраблены ў Бабруйску: назва фірмы, каардынаты, усё іншае. А потым зрываеш гэтую налепку — пад ёй іншая, дзе напісана, што ўся гэтая фурнітура вырабленая ў Расіі, у Пермі.

Скрыні для снарадаў — гэта тое, на што пераарыентаваліся ўсе беларускія зоны з цэхамі дрэваапрацоўкі. Зняволеныя Бабруйскай, Магілёўскай, Віцебскай калоній пацвердзілі "Новай-Еўропе": пасля поўнамаштабнага ўварвання цэхі дрэваапрацоўкі перайшлі на "ваенныя рэйкі".

Палітвязня Яўгена Афнагеля этапавалі ў калонію № 1 у Наваполацку ў верасні 2021 года. На дрэваапрацоўчай вытворчасці рабілі паддоны, на разборцы металу чысцілі дрот, а яшчэ сартавалі адходы пластыкавай вытворчасці для завода "Нафтан" — там жа, у Наваполацку. Але Яўген прабыў у калоніі нядоўга: вясной 2022 года яму зрабілі больш жорсткім рэжым і на два гады адправілі ў крытую турму ў Магілёве. А калі ён вярнуўся ў Наваполацк, дрэваапрацоўчы цэх ужо на ўсю моц рабіў скрыні для снарадаў.

Акіхіра Гаеўскі-Ханада, які сядзеў у шклоўскай ПК № 17, казаў:

— Я мог толькі радавацца таму, што мяне адправілі ў цэх нізкакваліфікаванай працы на металаразборку, таму што на дрэваапрацоўцы давялося б рабіць тыя ж скрыні, і я не ўпэўнены, што змог бы. А пасля адмовы ад працы варта вельмі жорсткае пакаранне.

Ложкі, труны і кветачкі

У ПК № 3 "Віцьба", зрэшты, дрэваапрацоўшчыкі рабілі яшчэ і труны.

— Калі па тэлевізары паказвалі пышнае пахаванне "герояў СВА", мы казалі: Глядзіце, гэта ж нашы труны, — успамінае былы зняволены ВК № 3 Максім Вінярскі. — Не магу сцвярджаць са стоадсоткавай упэўненасцю, але падабенства максімальнае. І труны пачалі рабіць ужо тады, калі ішла вайна. Да таго дрэваапрацоўка займалася сабе спакойна вытворчасцю абразной дошкі — лісцянай або хвойнай. Трэба яшчэ разумець, што "прамка" віцебскай калоніі не самастойнае прадпрыемства, а філіял прамзоны Аршанскай калоніі № 12 (калонія для рэцыдывістаў. — Заўв. рэд.). Так што там робіцца ўсё тое ж самае.

А ў магілёўскай калоніі № 15, дзе сядзеў палітвязень Андрэй Войніч, у той жа час пачалі рабіць пластмасавыя магільныя кветкі ў велізарных колькасцях. Ўсіх відаў і мадыфікацый — гваздзікі, ружы, васількі і іншыя.

— Беларусы проста не паспявалі б паміраць такімі тэмпамі, каб нашу прадукцыю асвоіць, — кажа Войніч. — Норма была 500 кветак за змену з чалавека. Ад трох да шасці тысяч кветак у дзень мы ў агульнай складанасці рабілі. Іх вывозілі фурамі. З размоваў мянтоў я зразумеў, што не толькі наша зона гэтым займаецца. Нейкі гарадзенскі бізнэсовец заключыў дамову з некалькімі калоніямі, і возяць пахавальныя пластмасавыя кветкі ў Расію проста без перапынку.

У "Воўчыя норы" аднойчы і зусім дзіўны заказ прыйшоў. А галоўнае — грашовы. Гэта быў пачатак 2023 года, і дырэктар сабраў зняволеных у цэху, дзе яны мірна кляпалі скрыні для снарадаў, каб паведаміць ім добрую навіну: «Мужыкі, грашовы заказ: тэрмінова робім 500 ложкаў, можна працаваць у тры змены, галоўнае, каб хутчэй».

— Заробак паабяцаў 200 рублёў (58 еўра. — Заўв. рэд.), — распавядае Пётр. — Калі ўлічыць, што за ўсе пяць гадоў адседкі мой максімальны заробак быў 26 рублёў на месяц, а ў сярэднім выходзіла два з паловай рублі, то абяцанне выглядала цудам і казкай. Выдзелілі зваршчыкам месца ў нашым цэху, і яны варылі аднаярусныя ложкі. Усе 500 зрабіць не паспелі. Калі было гатова крыху больш за 400, прыйшлі фуры з пакавальнымі скрынкамі, і трэба было тэрмінова іх пакаваць і грузіць. Дык вось на ўпаковачных скрынках было напісана, што ложкі зроблены па замове Міністэрства абароны Расійскай Федэрацыі ў Падмаскоўі. Я, на жаль, назву падмаскоўнай фірмы не запомніў.

Камуфляж у тры змены і падсумкі

Акрамя дрэваапрацоўкі, стандартная вытворчасць любой беларускай калоніі — швейная. Звычайна там займаюцца пашывам спецадзення, рукавіц, формы для беларускіх сілавікоў. Пасля пачатку вайны па зонах пайшла хваля новых вельмі буйных заказаў.

— У канцы 2023 года ў нас з'явіліся заказы на камуфляж, — кажа Акіхіра Гаеўскі-Ханада, які сядзеў у калоніі № 17 у Шклове. — Прычым гналі без перапынку, у тры змены, шэсць дзён на тыдзень. І швейны цэх здымалі з працы на гадзіну пазней за усе астатнія. Загрузка была поўная, вытворчасць не спынялася.

Андрэй Войніч, які адседзеў пяць гадоў у Магілёўскай калоніі № 15, успамінае, што першы заказ на пашыў камуфляжу супаў з мабілізацыяй, наступныя — з наступальнымі аперацыямі расійскага войска. І гэта таксама была трохзменная праца, якая звычайна ў калоніі не практыкавалася, неяк раней усе вытворчасці спакойна спраўляліся ў дзве змены.

— Трэба разумець, што мянты ўспрымаюць зняволеных як мэблю, — кажа Андрэй. — Яны ў нашай прысутнасці цалкам спакойна абмяркоўвалі і сваіх палюбоўніц, і хаты, куды іх водзяць, і начальства, і заказы на "прамцы". Так што яны ў поўны голас, не шэптам, у нашай прысутнасці казалі, што камуфляж ідзе ў Расію.

У віцебскай калоніі № 3, дзе сядзеў Максім Вінярскі, заказы на пашыў камуфляжу з'явіліся бліжэй да 2024 года:

— Швейны цэх пачаў працаваць у тры змены. Але зняволеныя — ці то свядома, ці то інтуітыўна — шылі дрэнна. Усе разумелі, што гэта ўжо не анучы для швабр, не рукавіцы і не рабочыя спяцоўкі. Трохзменная праца без перапынкаў працягвалася тры месяцы. Былі каласальныя прэтэнзіі да якасці, і ўрэшце пашыў камуфляжу ў нас спыніўся. Верагодна, заказчык не прыняў.

Яшчэ адзін від дапамогі саюзніку ад беларускіх зон: у калоніі № 2 у Бабруйску шылі падсумкі для вайсковых аптэчак. І не толькі там.

— Да 2022 года галоўным заказчыкам нашай "швейкі" быў памежны камітэт Беларусі: шылі форму, рабілі шаўроны для іх, — распавядае былы зняволены калоніі № 2 Дзмітрый Казлоў. — Калі пачалася вайна, для пачатку змянілася сама структура працы. Змяніўся дырэктар прамзоны ў жніўні 2022 года, і калі раней у выпадку адсутнасці працы майстар пісаў рапарт і нас адпускалі раней, то зараз мы абавязаны былі сядзець да канца змены нават у адсутнасць працы: маўляў, стратэгічная вытворчасць для патрэб арміі, і трэба чакаць, раптам паступіць тэрміновы заказ. Заказы і паступалі — у асноўным на камуфляж, як у іншых калоніях. А потым у нас пачалі шыць падсумкі для вайсковых аптэчак. Не для нашай арміі, зразумела. І шылі іх таксама не толькі ў нас. Калі мяне павезлі ў магілёўскую турму па новай крымінальнай справе, я там перасекся з чалавекам, які адбываў тэрмін на "хіміі" і не дасядзеў літаральна трох дзён. "Заляцеў", скраў машыну і чакаў этапу, каб ехаць адбываць трохгадовы тэрмін ужо ў калоніі. Дык вось у яго была такая ж торба — з надпісам "Войска Расіі", з зоркай, з лагатыпам. Іх шылі на "хіміі". Уласна, у нас брыгадзіры і не хавалі, што наша "прамка" вырабляе розны дапаможны рыштунак, які ідзе ў расійскае войска.

Пісьмо ад ваенкама

Вінярскі на швейнай вытворчасці не працаваў. Ён рабіў канверты. Але і гэта ў рэшце рэшт аказалася ваенным замовай.

— Цэх у нас быў невялікі, ён так і называўся: цэх па вырабе канвертаў, — кажа Максім. — Мы рабілі звычайныя "грамадзянскія" канверты. А ў 2024 годзе нечакана прыйшоў вельмі вялікі заказ. Трэба было вырабіць 700 тысяч шчыльных цёмна-карычневых канвертаў з крафтавай паперы. Нам сказалі, што гэта для захоўвання пашпартоў. Прабачце, у Беларусі нечакана ўтварылася 700 тысяч новых грамадзян?.. Мы, зразумела, хутка склалі два і два. Гэтыя канверты выдатна падыходзяць, па-першае, для позваў, па-другое, для пахавання, а па-трэцяе, і для пашпартоў таксама, калі іх уладальнікаў больш не існуе. Акрамя нас такія канверты рабілі ў магілёўскай турме, у аршанскай калоніі — гэта тое, што я ведаю дакладна. Можаце сабе ўявіць аб'ёмы вытворчасці.

Для вырабу такіх канвертаў зняволеным "падагналі" з швейнага цэха стужачны станок для раскройкі. Незадоўга да вялікага заказу ў калонію прыязджала праверка, дакладней нават не ў саму калонію, а ў прамзону, і патрабавала скласці падрабязнае апісанне тэхнічнага працэсу: бярэцца ліст паперы, расчэрчваецца па контуры канверта, потым выразаецца канцылярскім нажом і гэтак далей.

Афіцыйна нікому не дазвалялася казаць, што ў цэху ёсць стужачны станок: па тэхніцы бяспекі зняволеныя не мелі права ім карыстацца. І ў спецыяльным рэгламенце было напісана, што працуюць яны выключна канцылярскімі ножыкамі.

На самай справе, распавядае Максім, станок рэзаў паперу стоскамі па 200-300 лістоў, і гэта палягчала працу.

Калі ў калонію прыйшлі вялікія ваенныя заказы, усіх майстроў "прынялі ў зялёныя": іх залічылі ў якасці вайскоўцаў унутранай службы (раней яны былі звычайнымі вольнанаёмнымі) і выдалі ім форму. Так у зону разам з замовамі прыйшла мілітарызацыя. Майстры пачалі паводзіць сябе як вертухаі.

Свінец

У кожнай беларускай калоніі абавязкова ёсць цэх нізкакваліфікаванай працы. Там займаюцца металаразборкай, туды часта адпраўляюць палітвязняў.

— У цэх прывозяць старыя кабелі, дроты, якія трэба вызваляць ад аплёткі і здабываць некаторую колькасць медзі, алюмінію, свінцу, — кажа Акіхіра Гаеўскі-Ханада. — Тут ні ў каго з нас, вядома, няма прамых доказаў, але мы асцерагаліся, што той жа свінец цалкам можа быць выкарыстаны для вырабу патронаў. Кабелі прывозілі да нас у шклоўскую калонію з Гомельскай вобласці, і цалкам магчыма, што з чарнобыльскай зоны. Бывае, здымаеш аплётку, а да провада прымацаваная паперка, дзе пазначаны 1980 або 1981 год. Зразумела, што гэтыя драты перажылі Чарнобыль.

Бывалі, дарэчы, і прыемныя моманты. Напрыклад, аднойчы ў калонію № 3 прывезлі на металаразборку стары аўтазак.

— Такі, ведаеце, з першых, — кажа Максім Вінярскі. — Нас у такіх яшчэ, па-мойму, пасля Маршу Свабоды ў 1999 годзе вазілі. І якое ж задавальненне рэзаць яго на кавалкі балгаркай!

Зрэшты, задавальненне ад знішчэння аўтазака — гісторыя рэдкая. А вось выпарэнні ад свінцовай плаўкі — звычайная.

— У нас у ПК № 3 свінцу здабывалі шмат, — успамінае Вінярскі. — І дадумаліся начальнікі, што для лепшай здабычы яго трэба плавіць. А вы ўяўляеце сабе, што такое плаўленне свінцу адкрытым спосабам? Нешта больш шкоднае ў звычайных бытавых умовах цяжка прыдумаць. Да нас нават пажарныя прыязджалі: дым стаяў жудасны і смярдзючы. Яшчэ гарэлі рэшткі ізаляцыі, смалы і гэтак далей. Пажарныя прыязджалі пастаянна і абураліся: што вы тут наогул чыніце?! Дым над горадам чорны, і немагчыма было схаваць, адкуль ён ідзе. Толькі пасля скандалу з МНС у нас нарэшце перасталі пасярод зоны плавіць свінец. А над Магілёўскай зонай, калі выплаўлялі медзь, дым стаяў усіх колераў вясёлкі. Дзейнічалі простым дзедаўскім спосабам: выпальвалі пластык на адкрытым паветры, без фільтраў, без якой-небудзь абароны. Побач з зонай — рапсавыя палі, куды ішоў увесь гэты з'едлівы дым. А дым быў то чорны, то жоўты, то аранжавы, то фіялетавы. І калі аднойчы пайшоў звычайны белы дым, зняволеныя рагаталі: "О, Папу выбралі!" "Адна радасць у нас была ў сувязі з гэтым, — казаў былы палітвязень, — мянты таксама гэтым дыхалі".