Захад купіў у рэжыму ГДР тысячы палітвязняў. З Беларуссю будзе гэтак жа?

— Я цяпер сяджу ў тых жа штанах, у якіх мяне пазаўчора выводзілі з камеры, — кажа на сваёй першай пасля вызвалення прэс-канферэнцыі палітвязень анархіст Мікола Дзядок. Так ён адказвае на пытанне пра планы на будучыню. Дзядок мае на ўвазе, што яму трэба спачатку разабрацца з бытавымі праблемамі перш, чым брацца за глабальнае планаванне.

Сілавікі забралі ў яго пашпарт. У актывіста партыі "Народная Грамада" Сяргея Спарыша адабралі заручальны пярсцёнак і дзевяць кніг. Кажуць, у кагосьці забралі нават напісаныя ў турме вершы. А потым людзей пасадзілі ў вялікі белы аўтобус і павезлі з краіны ў суседнюю Літву — без рэчаў і дакументаў.

Перад вызваленнем многіх абражалі, прымушалі слухаць афіцыйны гімн Беларусі — але не білі, бо ведалі, што праз суткі беларускіх палітвязняў убачаць еўрапейцы. "І нашы твары павінны быць чысценькімі", — тлумачыць логіку сілавікоў Дзядок.

Гэта вызваленне з наступным выдварэннем з краіны стала вынікам перамоваў дэлегацыі ЗША з Аляксандрам Лукашэнкам. У абмен на вызваленне людзей прыпынілі дзеянне санкцый у дачыненні да "Белавія".

Практычна такі ж маршрут на аўтобусе — з турмы ў невядомасць — дзесяцігоддзямі прараблялі ўсходненямецкія дысідэнты, якіх Заходняя Германія выкупляла ў рэжыму ГДР. Урад ФРГ плаціў не прыпыненнем санкцый, а літаральна грашыма і таварамі, і за гады існавання ўсходненямецкага рэжыму выкупіў у яго больш за 33 тысячы палітвязняў.

Перад тым, як адправіць "выкупленых" людзей на захад, іх пераводзілі ў турму горада Хемніц, які знаходзіўся недалёка ад мяжы. Тут дысідэнтам прапісвалі ўзмоцненае харчаванне, каб улады ГДР не адчувалі няёмкасці перад свабодным светам за змардаваны выгляд людзей. І з гэтай турмы палітвязні з'язджалі на сакрэтным аўтобусе, з пустымі рукамі.

Аўтобус быў іншы. З Усходняй Германіі ў Заходнюю ездзілі нямецкія Magirus-Deutz. З Беларусі 11 верасня палітвязняў везлі на турыстычным кітайскім "Ютонгу". Але ў астатнім у гэтых двух сцэнарах менш адрозненняў, чым у расстаноўцы крэслаў у салоне.

Карэспандэнтка Еўрарадыё Феафанія Львова пабывала ў былой турме ўсходненямецкага Хемніца. Яна не бярэцца шукаць у камерах чужой турмы адказы на этычныя пытанні, з якімі ўжо сутыкнуліся беларусы, назіраючы за перамовамі Лукашэнкі і ЗША (ці, калі хочаце, за гандлем). Яна спадзяецца знайсці ў гэтых камерах яшчэ больш пытанняў-і гэта дасць беларускаму грамадству магчымасць лепш падрыхтаваць адказы.

Асуджаны за спробу паляцець з ГДР на самалёце

Калі Усходняя Германія была дыктатурай, Хемніц называўся Карл-Маркс Штадтам. У цэнтры горада дагэтуль стаіць вялізная галава Маркса. Над ёй-заклік да пралетарыяў на чатырох мовах. Прыязджаючы ва Ўсходнюю Германію адчуваеш сябе дома — не з-за Маркса, а з-за шыраты вуліц. У нейкі момант здаецца, што ідзеш па мінскім праспекце Незалежнасці і вось-вось выйдзеш да гасцініцы "Мінск".

Але на справе, калі доўга ісці па ўсходненямецкім "праспекце Незалежнасці", выходзіш да былой турмы Касберг. Тут мы дамовіліся сустрэцца з Міхаэлем Шлосерам, які ў 1980-х правёў у адной з камер гэтай турмы чатыры месяцы. Спадара Шлосера асудзілі за спробу ўцёкаў на захад.

Цяпер будынак турмы стаў мемарыяльным цэнтрам, і адна з камер аблепленая плакатамі, у якіх распавядаецца гісторыя Шлосера. Я ведаю, што часам ён праводзіць тут экскурсіі для школьнікаў, але ўсё роўна трохі перажываю — ці не траўматычны досвед вяртання ў турму? Ці варта было прызначаць інтэрв'ю менавіта тут?

Спадар Шлосер запэўнівае мяне, што ніякіх траўматычных успамінаў з турмой яго больш не звязвае. Паміж турмой і гэтым днём-цэлае жыццё, частка з якой прайшла на Захадзе. Шлосер быў адным з тых, каго ФРГ выкупіла ў рэжыму ГДР. На яго дасье так і напісана:"дадзены дазвол на выкуп".

Але чым Шлосер нашкодзіў ўсходненямецкаму рэжыму? Толькі тым, што хацеў ад яго збегчы.

У пачатку 1980-х малады механік Міхаэль Шлосер працаваў на тэлебачанні і марыў адкрыць уласную аўтаслесарную майстэрню. Усходняя Германія яшчэ не ведала, што Шлосер быў выдатным спецыялістам-настолькі бліскучым, што, атрымаўшы адмову ў адкрыцці майстэрні, ён у адзіночку пабудуе самалёт і паспрабуе паляцець на ім на Захад, каб там працягваць займацца любімай справай.

— Я думаў так: калі ў гэтай краіне ўва мне не хочуць бачыць добрага механіка, то я павінен з'ехаць. Праўда, не разумеў, як гэта зрабіць, — распавядае Міхаэль Шлосер, калі мы гуляем з ім па паверхах былой турмы.

Ідэя прыйшла ў адпачынку, калі ён прыехаў пагасціць да сяброў у Чэхію. Міхаэль сядзеў у кемпінгу, слухаў радыё — лавіў заходнюю хвалю, і злавіў аб'яву Выдавецтва "Аксель Шпрынгер".

— Яны заяўлялі, што таму жыхару ГДР, які наважыцца пакінуць краіну на самастойна пабудаваным верталёце, зможа скарыстацца дахам выдавецтва ў якасці пляцоўкі для пасадкі, — распавядае мне Міхаэль Шлосер.

"Аксель Шпрынгер-Ферлаг" — адзін з найбуйнейшых еўрапейскіх выдавецкіх і медыяканцэрнаў. У 1966 годзе ён пабудаваў гмах для сваёй штаб-кватэры прама ля Берлінскай сцяны. Вось на яе і павінен быў прызямліцца верталёт.

Гучыць як жарт ашуканцаў.

— Спярша я таксама не ўспрыняў гэтую прапанову сур'ёзна, — кажа мне Шлосер. — Але мой сябар З Чэхіі датэлефанаваўся да "Аксель Шпрынгер". Да тэлефона падышоў рэдактар і пацвердзіў: так-так, мы сапраўды зрабілі такую заяву. І таму, хто зможа рэалізаваць гэты план, заплацім мільён заходніх марак.

Каб пабудаваць верталёт, у Шлосера не хапала чарцяжоў, але ён сканструяваў невялікі аднаматорны самалёцік. У самалёта быў глушыцель, і калі б хтосьці і пачуў шум у небе, то Шлосер ў гэты час ужо быў бы на Захадзе. Механік усё прадугледзеў, і ўсё павінна было прайсці гладка. Нават дату ўцёкаў ён выбіраў старанна.

Шлосер паляціць 11 лістапада 1983 года. Рана раніцай.

У Нямеччыне як раз пачнецца карнавал, па ўсёй краіне будуць святкаваць. Напэўна памежнікі вып'юць. Ніхто не зверне ўвагі на самалёт у небе.

Але калі Міхаэль Шлосер будаваў гэтыя планы на лістапад, ён не ведаў, што ў Міністэрства дзяржбяспекі ГДР (Штазі) ужо быў ордэр на ператрус яго дома. Уцёкі сарваліся з-за даносу.

Хтосьці з калегаў заўважыў, што механік занадта захоплены артыкуламі пра дэльтапланы ў венгерскім часопісе, і агенты Штазі сталі сачыць за Шлосерам. Ён заўважыў сачэнне, калі ў часопісным кіёску яму прапанавалі пакінуць пашпартныя звесткі, каб выпісаць для яго свежы нумар. Пашпартныя дадзеныя? Шлосер зразумеў, што прыцягнуў да сябе ўвагу Міністэрства дзяржбяспекі.

— Калі [пасля адкрыцця архіваў Штазі, — Еўрарадыё] з'явілася магчымасць прачытаць маё дасье, аказалася, што ў ім больш за 5 тысяч старонак, — кажа Шлосер.

Я перапытваю — тысяч?! І ён разводзіць рукамі, каб паказаць ўражлівы аб'ём ўяўнай тэчкі. Так, пяць тысяч старонак. Штазі ведалі пра яго планы ўсё.

За спробу ўцячы з ГДР Шлосеру прысудзілі 4 гады і 4 месяцы турмы. А гатовы да вылету самалёт забралі, механік дагэтуль не ведае, дзе ён.

— Але ў турме я правёў толькі шэсць з паловай месяцаў: 5 снежня 1984 года Заходняя Германія выкупіла мяне ў ГДР.

Як і 90% усіх палітвязняў, за якіх заступаўся Захад, за некалькі месяцаў да вызвалення Шлосера перавялі ў гэтую турму ў Карл-Маркс Штадте.

Цесната камеры забівала. Шлосер глядзеў на дзверы і думаў пра свой самалёт. Думка пра яго падтрымлівала. Вось усё скончыцца — і ён зможа пабудаваць новы. І яшчэ адзін. І яшчэ. Пасля вызвалення Шлосер пабудуе тры самалёты.

"Ён правёў у турме 17 гадоў і не мог паверыць, што нехта пра яго памятае"

У 1962 годзе адбыўся абмен Савецкага шпіёна Рудольфа Абеля на амерыканскага лётчыка Генры Паўэрса, і гэта дало сігнал да таго, што перамовы паміж варагуючымі рэжымамі магчымыя. Вы маглі бачыць гэтую гісторыю абмену вачыма Стывена Спілберга — ён паказаў складаную перадгісторыю здзелкі ў оскараносным фільме "Шпіёнскі мост".

Доктар Ян Філіп Вольберн, аўтар кнігі пра выкуп палітвязняў, звяртае ўвагу на гістарычны кантэкст, у якім праходзілі гэтыя здзелкі. Свет стаяў на мяжы ядзернай вайны.

— Гэта значыць, усё пачалося ў момант, калі абодва бакі зразумелі, што сітуацыя больш не можа развівацца так, як развівалася ў апошнія гады. І гэты гандаль зняволенымі быў спробай зразумець, як далёка мы можам зайсці і ці можам мы наогул заключаць дамоўленасці з іншым бокам, — распавядае доктар Вольбёрн.

І аказалася, што перамовы магчымыя. Неўзабаве пасля абмену Абеля на Паўэрса, федэральны ўрад абмяняў яшчэ восем зняволеных на 200 тысяч нямецкіх марак. Гэта быў першы і адзіны настолькі непрыкрыты выкуп, калі людзей мянялі літаральна на сумку з грашыма. Кульмінацыя была настолькі кінематаграфічнай, што пацягнула б на яшчэ адну оскараносную драму: сумку з грашыма перадавалі ў берлінскім метро на станцыі "Фрыдрыхштрасэ".

— Адзін з выкупленых тады палітвязняў правёў у турме семнаццаць гадоў. Пазней ён казаў, што не мог паверыць у тое, што адбываецца. Не мог паверыць, што хтосьці ўвесь гэты час пра яго думаў, — распавядае мне супрацоўніца мемарыяльнага цэнтра і турмы Касберг доктарка Штэфі Ліман.

Яшчэ праз год ГДР пагадзілася вызваліць ужо не восем, а сто палітвязняў. Толькі цяпер іх абмянялі не на чамадан з грашыма, а на тавары. Гэта быў гандаль, прызнае доктарка Ліман, але гэты гандаль многіх зрабіў свабоднымі.

Абодва бакі былі зацікаўлены трымаць здзелкі ў сакрэце. І асабліва ў гэтым была зацікаўлена Усходняя Германія, таму што такія этычна сумнеўныя здзелкі маглі нашкодзіць іміджу.

Што падумаюць у свеце, калі даведаюцца, што краіна літаральна прадае сваіх людзей за тавары? Была яшчэ адна прычына не распаўсюджвацца аб здзелках з Захадам. У ГДР баяліся, што яе грамадзяне будуць імкнуцца трапіць у турму, а з турмы — у спісы на выкуп. Гэта значыць, скарыстаюцца рэпрэсіямі, каб збегчы на захад. У ГДР баяліся не дарма: былі выпадкі, калі так і адбывалася, пацвярджае доктар Вольберн.

Мы падыходзім да непрыемнага пытання: колькі каштаваў адзін чалавек? І які чалавек каштаваў даражэй? Перш, чым вы абвінаваціце мяне ў цынізме, скажу, што ўрад ГДР змог адказаць сабе на гэтае пытанне: кошты на лекараў, настаўнікаў і актывістаў сапраўды адрозніваліся.

Цяпер людзей абменьваюць не на тавары, а на зняцце санкцый. Ні Офіс Святланы Ціханоўскай, ні прадстаўнікі амерыканскай дэлегацыі не могуць дакладна адказаць на пытанне аб тым, як складаюцца спісы на вызваленне і якія санкцыі ў далейшым будуць прадметам гандлю. Калі я спытала пра гэта дарадцы прэзідэнта ЗША Джона Коўла, ён адказаў, што спісы складае беларускі бок. Але, з ягоных слоў, сітуацыя больш складаная, чым простая формула "вы адпускаеце столькі чалавек, а я раблю тое і гэта".

Формула не была простай і ў ГДР. Гісторыкі дагэтуль не да канца разумеюць дэталяў гэтых здзелак. Але доктар Вольберн паспрабаваў апісаць для нас базавую схему:

— На Захадзе была юрыдычная фірма, якая збірала імёны палітвязняў — у яе былі кантакты з усходнімі немцамі. Гэтая фірма мела спіс з вялікай колькасці імёнаў людзей, якія траплялі ў турмы Усходняй Германіі па палітычных матывах. Гэты спіс перадавалі ўсходненямецкаму адвакату Вольфгангу Фогелю, а ён аддаваў яго ў Штазі.

У дзяржбяспецы вывучалі спіс, а таксама і тое, хто і чаму ў ім апынуўся. А потым казалі: окей, гэтага чалавека мы можам прадаць, а гэтага — не, таму што, дапусцім, ён адседзеў толькі палову тэрміну, яшчэ рана.

У пачатку гэтых здзелак так званая "цана зняволенага" стартавала з 40 тысяч нямецкіх марак (каля 20 тыс.еўра). А ў канцы існавання ГДР за палітвязня плацілі ўжо 96 тысяч марак (каля 49 тыс.еўра).

Урад ГДР усё ўлічваў: колькі грошай выдаткавала на навучанне чалавека (асабліва лекара) і колькі "шкоды" прынёс актывіст. Усе гэтыя разлікі адбіваліся на цане. І ўрэшце гэтыя схемы сталі крыніцай прыбытку для ГДР. Ва Ўсходнюю Германію праз ФРГ з купляй палітвязняў прыйшло 3,4 мільярда марак (сёння гэта прыкладна 1,738 мільярда еўра).

— Але гэтая сума выплачвалася не наяўнымі, — кажа доктар Вольберн. — Заходняя Германія перадавала тавары, якія можна было выкарыстоўваць, напрыклад, у прамысловасці Усходняй Германіі. А ў канцы ўсходні рэжым навучыўся нейкім чынам перапрадаваць гэтыя тавары, каб атрымліваць за іх грошы і пераводзіць іх на банкаўскі рахунак ГДР. І з гэтага рахунку яны часта аплачвалі свае даўгі заходнегерманскім банкам. Гэта вельмі цікавая "кругавая эканоміка".

І паколькі для ГДР усё гэта ператварылася ў крыніцу даходу, то і затрыманых станавілася ўсё больш. Ужо да 80-х гадоў чалавека маглі адправіць у турму толькі за тое, што ён падаў прашэнне з'ехаць на захад. Яго арыштоўвалі пад надуманай падставай і патрабавалі выкуп.

Выпадкі, калі палітвязні адмаўляліся быць часткай такіх схем, таксама былі. Яны настойвалі, што ўрад ГДР не атрымае за іх ніводнай Заходняй маркі.

                               
Калі збіраешся бегчы на захад, запішы тэлефон Фогеля

У фільме Спілберга вы маглі ўбачыць вобраз чалавека, які быў найважнейшай фігурай у гэтых перамовах. Гэта ўсходнегерманскі адвакат Вольфганг Фогель (у фільме яго сыграў нямецкі акцёр Роберт Кох). У пачатку 60-х Фогель удзельнічаў у перамовах па абмене Абеля на Паўэрса, і ён стане галоўным перамоўшчыкам паміж Захадам і Усходам у наступныя дзесяцігоддзі.

— Фогель адыграў найважную ролю ў працэсах абмену, — кажа доктарка Ліман. — Я надаю яму такое важнае значэнне, таму што дамоўленасці адзін з адным заключалі не ўрады, а менавіта адвакаты. Вядома, адвакаты павінны былі атрымаць адабрэнне ад вышэйстаячых органаў — але ў канчатковым рахунку яны дамаўляліся адзін з адным.

Да 80-х гадоў многія з тых, хто планаваў Уцёкі на Захад, ужо ведалі імя Фогеля, і ведалі, што ў яго ёсць кантакты з заходнім урадам. І калі хтосьці рыхтаваў Уцёкі, то папярэджваў сяброў: маўляў, калі я траплю ў турму, калі ласка, папрасі маіх сваякоў на Захадзе "актываваць сувязі" з Фогелем.

Але што рабіла Фогеля такім асаблівым? Чаму менавіта гэтаму адвакату абодва ўрады даверылі такія неадназначныя здзелкі? Ці Мог іншы юрыст узяць на сябе яго ролю?

— Ён выглядаў як дыпламат. Ён мог дзейнічаць і трымацца як афіцыйны прадстаўнік краіны, калі гаворка заходзіла аб гуманітарных пытаннях. І гэта тое, што вельмі шанавалася на Захадзе. Гэта быў чалавек, з якім яны маглі размаўляць, надзейны чалавек, — кажа доктар Вольбёрн.

Фогель ставіўся да такога тыпу юрыстаў, якія былі ўваходжу ў абодва свету. У яго была ліцэнзія, якая адкрывала яму доступ да судоў у Заходняй Германіі. Але таксама ў яго была ліцэнзія, якая дазваляла яму працаваць ва ўсходнегерманскай сістэме. Ён мог бываць у абедзвюх частках падзеленага Берліна. І пры гэтым ён карыстаўся даверам з боку ўсходненямецкага ўрада.

Фогель нават вонкава вылучаўся. У змрочным ГДР у яго быў "Мэрсэдэс" залатога колеру — і на гэтым залатым аўто ён праводзіў да заходняй мяжы аўтобусы з палітвязнямі.

А яшчэ ў яго былі сувязі з сакрэтнай паліцыяй, Міністэрствам дзяржбяспекі Усходняй Германіі і людзьмі, якія ў канчатковым выніку прымалі рашэнні ў пытаннях выкупу палітвязняў. Па гэтай жа прычыне постаць Фогеля да гэтага часу неадназначна ўспрымаюць у Германіі.

— Неадназначная фігура, — згаджаецца доктарка Ліман. — Але вельмі цікавая асоба. Ён шмат зрабіў для палітычных зьняволеных. Яго адвакацкая фірма пастаянна была на сувязі з іх сем'ямі. Але ён служыў партыі.

Былі іншыя адвакаты, якія спрабавалі ўзяць на сябе яго ролю. Але ніхто з іх не быў Фогелем, ніхто не змог заручыцца даверам абедзвюх сістэм.

Я не бяруся параўноўваць іншага адваката, спецпасланніка амерыканскага прэзідэнта Джона Коўла з адвакатам Вольфгангам Фогелем. Але калі да амбасады ЗША ў Вільні пад'язджае чорны Chevrolet Suburban, які толькі-толькі праводзіў да мяжы аўтобус з вызваленымі, я ўсё ж успамінаю пра залаты Мэрсэдэс.

У інтэрв'ю Politico Коўл распавядаў, што яму было даручана літаральна зачараваць Аляксандра Лукашэнку. Каб рэалізаваць гэтую задачу, адвакату давялося выпіць дзве чаркі гарэлкі "Прэзідэнт" — адну за прэзідэнта Трампа, другую — за Лукашэнку. А на наступнай сустрэчы зачараваць зноў, зрабіўшы сёе-тое больш сур'ёзнае — паабяцаўшы адкрыць амбасаду ЗША ў Мінску.

Зачараваўшы Лукашэнку, Коўл прыехаў зачароўваць журналістаў ля амбасады ЗША ў Вільні. Супрацоўніцы амбасады тройчы спрабавалі адвесці адваката ад непрыемных пытанняў, у якіх гучалі фармулёўкі пра "гандаль людзьмі". Але Коўл адмахваўся ад калег і вяртаўся да журналістаў, каб мудрагеліста распавядаць пра "няпростую формулу" гэтых перамоваў.

Беларускае грамадства спрабавала знайсці" фогеля " і ўнутры сябе. Але да моманту, калі ўзялося за пошукі, было ўжо настолькі падзелена, што людзей, уваходных у абодва свету, проста не засталося.

Прадзяржаўны палітык Юрый Васкрасенскі разлічваў узяць на сябе гэтую ролю, але стаўшы занадта напаказ лаяльным Лукашэнку, ён ужо не мог бы заручыцца даверам дэмсіл. Ды і ўезд у Еўразвяз яму ўрэшце забаранілі.

У дэмсіл таксама не знайшлося прадстаўніка, які змог бы прыехаць у лукашэнкаўскую Беларусь — і хаця б з'ехаць адтуль, не атрымаўшы тэрмін. Не кажучы ўжо пра тое, каб павезці з сабой групу вызваленых палітвязняў. Так што першым чалавекам," уязным " у абодва свету, стаў менавіта амерыканскі адвакат Джон Коўл.

"Часам муж і жонка сустракаліся ў такім аўтобусе ўпершыню пасля многіх гадоў адседкі"

У перакладзе з нямецкага прозвішча Фогеля азначае "птушка". І таму турму Касберг, дзе многія палітвязні чакалі выкупу, называлі "птушыная клетка". Спадар Шлосер пазнаёміўся з Фогелем яшчэ да турмы — калі быў у камандзіроўцы Берліне:

— Я вырашыў выкарыстаць час з карысцю, пайшоў у яго фірму і спытаў: у мяне ёсць прыяцель, які адправіў прашэнне з'ехаць у ФРГ. Што будзе з яго маёмасцю, зямлёй і домам?

Фогель тады сказаў, што калі грамадзянін ГДР плануе з'ехаць на Захад, то яго ўласнасць павінна быць прададзеная або перапісаная на членаў сям'і. Ён казаў мне гэта і так прыязна ўсміхаўся, як бывае, калі чалавек ужо разумее: тут нешта не так.

Шлосер сустрэне Фогеля яшчэ адзін раз — калі будзе сядзець у турме ў чаканні выкупу. Адвакат скажа яму: больш не трэба будаваць самалёт, вы і так трапіце на захад. Вас выкупляюць.

Доктарка Ліман паказвае нам былую камеру турмы Касберг. Яна выгадна адрозніваецца ад тых, у якіх трымалі зняволеных у іншых турмах — гэта значыць, зняволеных, якіх не трэба было вось-вось прад'явіць Захаду.

— Людзі, якіх павінны былі выкупіць, маглі днём прылегчы на ложак. Сведкі таго часу распавядаюць, што нават ежа ў іх была трохі лепшай, чым у простых зняволеных, — кажа Ліман.

У турме можна было працаваць зарабіць трохі грошай-але вывозіць іх на захад было забаронена. Таму зняволеным заставалася або адправіць увесь заробак сям'і, або купіць нешта ў невялікай турэмнай крамцы. Купіць тут можна было нямногае — чамаданчык, напрыклад. Зрэшты, гэта на адзін чамаданчык больш, чым дазволілі забраць з сабой беларускім зняволеным.

Калі спадар Шлосер прыйшоў у гэты крамка перад вызваленнем, там ужо ўсё раскупілі. Заставалася толькі дарожная сумка. І гэтую пустую сумку ён узяў з сабой на Захад — а рэшту грошай адправіў сям'і. Тую сумку — а яшчэ Радыё, дзякуючы якому ён пачуў аб'яву ад "Аксель Шпрынгер", Міхаэль Шлосер захоўвае дагэтуль.

Ну вось і ўсё, апошні шопінг у ГДР скончыўся, і спадара Шлосера з іншымі палітвязнямі перавялі з камер у камфортныя турыстычныя заходнія аўтобусы. Аўтобусы не павінны былі прыцягваць увагі па шляху да мяжы, і таму нумарныя знакі на іх пераварочваліся націскам кнопкі. Па ГДР аўтобус ехаў на ўсходніх нумарах, а калі праязджалі мяжу, нумары мяняліся на заходнія.

— І вы можаце сабе ўявіць, якія эмоцыі, якія пачуцці адчувалі людзі, якія на такіх аўтобусах перасякалі мяжу ГДР і ФРГ, — кажа доктарка Ліман. — Некаторыя палітвязні распавядалі нам, што ў аўтобусе стаяла трунная цішыня. Таму што людзям казалі: вы павінны маўчаць, ніхто не павінен ведаць аб куплі, аб перадачы людзей і наогул пра асаблівасці гэтага працэсу. І таму многія адразу змаўкалі - проста баяліся, што іх у любы момант выцягнуць з аўтобуса і вернуць у ГДР. А былі сітуацыі, калі муж або жонка ў такім аўтобусе сустракаліся ўпершыню пасля многіх гадоў адседкі, і тады там пралівалася вельмі шмат слёз.

Спадар Шлосер заходзіў у той аўтобус на ватных нагах:

— Потым я даволі доўга сядзеў каля акна і чакаў, пакуль аўтобусы адправяцца. Калі мы пад'ехалі да мяжы, я адчуваў сябе вельмі дрэнна, мяне ледзь не вырвала. А потым мы апынуліся ў памежнай зоне, і я зразумеў, што падчас паездкі проста на хаду з аўтобуса выйшлі двое супрацоўнікаў Штазі.

Было ўжо каля 18:00. Сцямнела. Што ж цяпер? Аўтобус спыніўся-і стаіць. Я думаў: чаму? Чаму аўтобус спыняецца? Але ён не стаяў! Проста нас везлі на раскошным заходнім турыстычным аўтобусе з пнеўматычнай падвескай, на ім вы б нават не заўважылі выбоіну на дарозе. У ГДР на дарогах засталіся толькі выбоіны, а ў Заходняй Германіі шашы было настолькі гладкім, што я і вырашыў, быццам аўтобус стаіць.

Потым быў першы прыпынак на запраўцы, і я адчуў сябе лепш. І выйшаў, каб падыхаць заходнім паветрам.

Кажуць, калі аўтобус перасякаў мяжу, кіроўца віншаваў вызваленых: ставіў касету з заходняй музыкай і абяцаў, што з гэтага моманту ўжо ніхто не зможа прычыніць пасажырам аўтобуса шкоды. А потым людзям выдавалі ланч-пакеты, пакеты з гігіенічнымі сродкамі і папулярны напой Capri Sun.

У адрозненне ад немцаў, беларускія палітвязні не ведалі нават свайго маршруту. Толькі калі белы турыстычны аўтобус збочыў у бок ад Ашмянаў, галоўны рэдактар "Рэгіянальнай газеты" Аляксандр Манцэвіч зразумеў, што ён едзе ў Літву. Некаторыя палітвязні кажуць, што толькі ў гэтым аўтобусе ўпершыню за некалькі гадоў пачулі пытанне — “Як вы сябе адчуваеце?”

"Я пачынаў сваё жыццё з нуля"

Калі б спадар Шлосер, як і планаваў, прыляцеў у Заходні Берлін на самалёце, Выдавецтва" Аксель Шпрынгер " выплаціла б яму мільён марак. Але ён трапіў на захад з пустой дарожнай торбай, набытай у турэмным крамцы.

— У мяне з сабой нічога не было. Наогул нічога. З рэчаў-толькі тое, што было на мне надзета. І ўсё. Я пачынаў сваё жыццё з нуля.

І я з самага пачатку ведаў, што чакае мяне на Захадзе. Я ведаў, што там таксама, як і ў нас, гатуюць на вадзе, што там усё тое ж самае — акрамя таго, што на Захадзе чалавеку не трэба прасіць у дзяржавы дазволу на ўсё. І ў гэтым сэнсе Захад быў для мяне адзіным месцам, дзе я мог быць свабодным.

Дарэчы, адзіны чалавек, які бачыў усё ў іншым свеце — гэта мой сын. Калі пасля пераезду я забраў сям'ю на вакзале ў Франкфурце, калі мы выехалі на аўтабан, ён выглянуў у акно і сказаў — тата, тут жа трава зелянейшая, чым у нас!

На Захадзе Шлосер, як і марыў, адкрыў майстэрню. І пабудаваў яшчэ тры самалёты — на адным з іх ён дагэтуль падымаецца ў неба.

Так, магчымасці "прадаваць" палітвязняў толькі "падкармілі" спакусу ГДР узмацніць рэпрэсіі. Так, калі для Захаду гэта быў акт чыстага гуманізму, то для Усходу — чысты прыбытак. І так, можна казаць пра палітычныя наступствы, але лепш глядзець і на тое, што гэта значыла для канкрэтных людзей, якія былі вызваленыя, кажа доктар Вольберн.

— І гэта прамы ўплыў перамоваў на чалавечае жыццё — нешта, пра што нельга забываць і што трэба заўсёды падкрэсліваць, калі гаворка ідзе пра такія выкупы.

У ГДР ніхто не выходзіў з аўтобуса

Некаторыя высновы відавочныя: у аўтобусах, якія вязуць людзей з Беларусі, павінны з'явіцца ланч-пакеты і пакеты з прадметамі першай неабходнасці. Але вырашаць іншыя этычныя пытанні прыйдзецца самім.

Доктар Вольберн за час нашай размовы некалькі разоў заўважаў, што не стаў бы праводзіць прамых аналогій паміж беларускай і нямецкай гісторыямі. Але я была з ім не згодная, пакуль не ўбачыла галоўнае адрозненне 11 верасня, калі вялікі белы турыстычны аўтобус не змог павезці праз мяжу Мікалая Статкевіча. Мы ведаем, што былі выпадкі, калі нямецкія палітвязні пратэставалі супраць выкупу, але мы не ведаем выпадкаў, калі хтосьці прымушаў аўтобус спыніцца — і вяртаўся ў ГДР.

І таму ж мы не ведаем, як павёў бы сябе Вольфганг Фогель, калі б праводзіў аўтобус са Статкевічам на залатым "Мэрсэдэсе". Нам застаецца спадзявацца на Джона Коўла (на чорным Chevrolet Suburban).

Тады, 11 верасня ля амбасады ЗША ў Вільні, я спытала Коўла пра жонку. За некалькі гадзін да гэтага Грэта Ван Састэрэн напісала ў Twitter, што не размаўляла з мужам ужо два дні. Тыя самыя два дні, якія Коўл правёў у Мінску. Я выказала здагадку, што перамовы былі няпростымі, раз за два дні ён не змог патэлефанаваць жонцы. “Was it a tough time, Mr Coale?”

"Час удалечыні ад жонкі для мяне заўсёды цяжкі", — пажартаваў амерыканскі адвакат.

Гэтыя словы Коўла мяне абнадзейваюць: верагодна, ён зразумее Мікалая Статкевіча. Да таго дня, калі амерыканская дэлегацыя пакінула Мінск, Статкевіч не размаўляў з жонкай, Марынай Адамовіч, 2 гады і 7 месяцаў. Лукашэнка трымаў яго ў ізаляцыі: ні лістоў, ні званкоў.

А да дня, калі выходзіць гэты тэкст, Марына правяла без навін пра мужа яшчэ 18 дзён. Ён знік 11 верасня, як толькі перасёк мяжу з Беларуссю, адмовіўшыся з'язджаць "на захад". Аляксандр Лукашэнка запэўнівае, што Статкевіч зноў у турме— але мы не ведаем напэўна нават гэтага.

І калі спецпасланніку прэзідэнта ЗША ўдасца знайсці выхад з гэтай драмы, то ўжо на беларускім, а не нямецкім вопыце будучыя дэмакратыі будуць вучыцца весці перамовы з дыктатарскімі рэжымамі.

А ланч-пакеты, усё ж такі, добрая ідэя.

Пры падтрымцы "Медыясеткі"