Ад хэйту ў медыя да рэальнай працы: пяць аспектаў дапамогі былым палітвязням

"Дзе дапамога?". "Чаму такая бюракратыя?". "Фонды нічога не робяць!". 

Перыядычна ў незалежных СМІ і сацсетках можна натрапіць на крытыку адсутнасці дапамогі палітзняволеным і іх сем’ям. Гэтыя абвінавачанні малююць карціну занядбанасці і хаосу, ствараючы ўражанне, што людзі, якія прайшлі праз зняволенне ці яшчэ знаходзяцца за кратамі, застаюцца сам-насам са сваімі праблемамі.

Але за экранам разгортваецца зусім іншая рэальнасць — нашмат больш складаная і шматгранная. 

Еўрарадыё паразмаўляла з прадстаўнікамі пяці праваабарончых фондаў і арганізацый (“Краіна для жыцця”, “Вольныя”, BYSOL, Dissidentby, Byhelp), каб зразумець, чаму ўзнікаюць праблемы з дапамогай.

“Бюракратыя” — гэта справаздачнасць перад донарамі

Калі фонды просяць дакументы — даведку аб вызваленні або банкаўскія рэквізіты — гэта не спроба ўскладніць жыццё. Гэта базавы механізм верыфікацыі, неабходны для справаздачнасці перад тысячамі людзей, якія ахвяруюць свае грошы. Як тлумачыць ананімны прадстаўнік BYSOL, гэты працэс, які часта не займае больш за 20 хвілін размовы, з'яўляецца гарантыяй таго, што дапамога дойдзе да адрасата, а не да ашуканцаў.

“Калі пад бюракратыяй маецца на ўвазе запыт дакументаў, то гэта наш базавы крытэр для падтрымкі людзей. Калі нам напіша чалавек: “Добры дзень, я былы палітзняволены, дайце грошай”, — мы не можам яму дапамагчы толькі на падставе яго слоў, таму што нясем адказнасць перад людзьмі, якія ахвяруюць на зборы фонду”, — тлумачыць супрацоўнік BYSOL.

Затрымкі з выплатамі, якія выклікаюць справядлівае абурэнне, часцей за ўсё звязаныя не з павольнай працай, а з вонкавымі фактарамі. У BYSOL тэрміны выплат павялічыліся з 3–5 дзён да некалькіх тыдняў пасля таго, як фонд часова спыніў супрацу з буйным партнёрам — Міжнародным гуманітарным фондам. Гэта яскравы прыклад таго, як структура фінансавання наўпрост уплывае на хуткасць дапамогі.

Экасістэма дапамогі велізарная, але не заўсёды бачная

Неабходнасць верыфікацыі з'яўляецца брамай у дзіўна разгалінаваную экасістэму падтрымкі, якая выходзіць далёка за межы адной грашовай выплаты. 

Марына Касінерава, прадстаўніца ініцыятывы Dissidentby, пералічвае толькі частку даступных магчымасцей:

• Падтрымка ў турмах: рэгулярная аплата перадач.
• Юрыдычная падтрымка: дапамога ў аплаце адвакатаў і іншых выдаткаў падчас зняволення.
• Візавая і юрыдычная дапамога, суправаджэнне пасля рэлакацыі.
• Разавыя фінансавыя выплаты ад розных арганізацый.
• Аплата жылля на некалькі месяцаў.
• Медыцынская дапамога: уключна з дарагой стаматалогіяй, кошт якой можа дасягаць тысяч еўра.
• Прафесійныя і моўныя курсы для рэсацыялізацыі.
• Прадуктовыя карткі і прадуктовыя наборы.
• Сертыфікаты на адзенне.
• Бясплатныя шэлтары для тых, хто толькі прыехаў.
• Летнікі для дзяцей палітвязняў.
• Буйныя праграмы ад ЕС, такія як EU4Belarus, у межах якіх можна атрымаць да 10 000 еўра на перанавучанне ці іншыя мэты.
• Бясплатная псіхалагічная дапамога.

Гэты вялікі спіс — практычнае ўвасабленне той самай сілы, пра якую кажа таксама Вераніка Станкевіч, прадстаўніца ініцыятывы "Вольныя". Паводле яе слоў, гэта не маналітная "сістэма", а гнуткая і ўстойлівая сетка, дзе розныя ініцыятывы закрываюць розныя патрэбы. Выснова, да якой прыходзяць актывісты, можа быць нечаканай — узровень падтрымкі беларусаў непараўнальна вышэйшы, чым у актывістаў з Расіі ці іншых краін, дзе такой інфраструктуры проста не існуе.

“Я разумею, што тыя людзі, якія так кажуць пра адсутнасць сістэмнай падтрымкі, проста не ведаюць, што насамрэч для іншых супольнасцей... агулам няма ніякай падтрымкі і блізкай да той, якую маюць беларусы”, — падкрэслівае і актывістка Касінерава. 

Суразмоўніца прапанавала, каб людзі, якія знаходзяцца ў кантакце з тым, хто мае патрэбу (палітзняволеныя і іх сем'і, былыя палітвязні ў эміграцыі і г. д.) наўпрост выходзілі на сувязь з арганізацыямі.

“І мы разам будзем думаць, як дапамагчы, шукаць шляхі для гэтага”, — адзначыла актывістка.

Кіраўнік фонду BYHELP Аляксей Лявончык не пагадзіўся, што выбудавана сістэмная падтрымка беларускім палітзняволеным, але больш разгорнутага каментара рэдакцыя не атрымала. 

Цэнтралізаваная "сістэма" можа быць горшай, чым сетка разгалінаваных арганізацый

Станкевіч прапануе іншую ідэю: калі ўсе патрабуюць адзінай “сістэмы”, то фактычна хочуць аднавіць тую ж павольную і цяжкую дзяржаўную машыну, ад якой многія калісьці ўцякалі. А моц грамадзянскага сектара якраз у тым, што ён розны, гнуткі і можа хутка рэагаваць.

Яскравы прыклад — гісторыя масавай дэпартацыі людзей, якая адбылася 11 верасня, калі актывісты атрымалі ўсяго некалькі гадзін на падрыхтоўку да прыбыцця 37 чалавек на мяжу.

“Мне здаецца, што мы спатыкаемся аб тое, што зноў чакаем нейкую сістэму, якая павінна нас падтрымаць... Але мы ўжо мелі справу і ведаем, як сістэма можа працаваць. І яна будзе працаваць яшчэ павольней, яна будзе працаваць яшчэ больш бюракратычна”, — падкрэслівае прадстаўніца ініцыятывы “Вольныя”.

За гэты кароткі час дзясяткі грамадскіх ініцыятыў змаглі скаардынавацца і забяспечыць усіх жыллём, ежай і юрыдычнай дапамогай. Гэта мабілізацыя паказала, што гнуткая сетка з ініцыятываў здольная вырашаць крызісныя задачы хутчэй за любую цэнтралізаваную структуру.

Маўчанне фондаў у адказ на крытыку — гэта пытанне этыкі, а не віны

Гнуткая сеткавая структура дапамогі з'яўляецца сілай, але яе дэцэнтралізаванасць стварае камунікацыйныя разрывы і этычныя пасткі.

Чаму арганізацыі не разбіраюць публічна кожны кейс з абвінавачаннямі? Адказ просты: гэта было б грубым парушэннем прыватнасці і бяспекі чалавека, які звярнуўся па дапамогу.

Гісторыя з дэпартацыяй 11 верасня ілюструе і гэты аспект. Марына Касінерава згадвае, як некаторых людзей з мяжы забіралі сябры, "каб пабухаць", а на наступную раніцу проста пакідалі, пасля чаго ў сацсетках з'яўляліся гнеўныя пасты пра адсутнасць дапамогі. 

“Шматлікія фонды не могуць адказаць на гэтыя абвінавачанні вось так публічна... і пачаць пра іншага, трэцяга чалавека нешта распавядаць, разбіраць яго асабістае жыццё або асабістыя абставіны”, — кажа Касінерава.

Публічна разбіраць такія сітуацыі і расказваць пра асабістыя абставіны чалавека неэтычна. Тым больш, што часта скаргі з'яўляюцца ў інтэрнэце раней, чым чалавек афіцыйна звяртаецца хоць у адну арганізацыю.

Галоўная праблема — не адсутнасць цэнтралізаванай сістэмы, а дэфіцыт рэсурсаў

Усе вышэйпералічаныя праблемы ўпіраюцца ў адно фундаментальнае абмежаванне. Як адзначае Вячаслаў Жукаў з фонду "Краіна для жыцця", па-сапраўднаму сістэмную і бесперабойную дапамогу можа аказваць толькі дзяржава за кошт падаткаў. 

Дабрачынныя фонды працуюць ва ўмовах пастаяннага дэфіцыту сродкаў, дзе запытаў заўсёды больш, чым рэсурсаў. Змяншэнне ахвяраванняў — галоўны стрымліваючы фактар, а не дрэнная каардынацыя. Больш за тое, грамадства часта выстаўляе супярэчлівыя патрабаванні: з аднаго боку, патрабуе празрыстых аўдытаў і справаздач, а з другога — неадкладных выплат наяўнымі. 

“Сістэмную бесперабойную дапамогу можа аказваць толькі дзяржава. Каб дабрачынныя фонды маглі сістэмна дапамагаць, яны павінны мець пастаянны прыток сродкаў. Даводзіцца працаваць у рэжыме пастаяннага дэфіцыту сродкаў і чалавечага рэсурсу”, — прызнаецца Жукаў.

Гэта стварае дылему, як рабіць правільна, бо для справаздачнасці патрэбныя банкаўскія пераводы, а ў толькі што вызваленых людзей часта няма рахункаў. Нягледзячы на гэта, арганізацыі ўжо актыўна каардынуюцца, рыхтуючыся да будучых выклікаў.