Як чэхі пражылі траўму, пакінутую камуністамі: размова з дакументалісткай

Хэлена Тршэшцікава — легенда чэшскай дакументалістыкі. Аўтарка дзясяткаў фільмаў, працуе з метадам доўгатэрміновга назірання ці часазборнага кіно — то бок, фіксуе жыццё сваіх герояў цягам доўгіх гадоў. 
Мы пагутарылі з Хэленай пра творчасць у часы цэнзуры і сацыялізму, крызіс надзеі і перапрацоўку беларускай траўмы.

Немагчымыя тэмы

Вы прыйшлі ў кінаіндустрыю, калі ў ёй збольшага працавалі мужчыны. І пачалі здымаць кіно ў тым ліку пра жанчын. Наколькі складаным быў гэты шлях у 70-я гады — у эпоху нармалізацыі, калі пасля падзей 1968-га года камуністы спрабавалі зноў узяць пад кантроль палітычнае, эканамічнае і культуранае жыццё краіны?

Хэлена Тршэшцікава: Я паступіла ў кінаакадэмію FAMU (Вышэйшая школа кінематаграфіі і сацыяльных навук, — рэд.) ў 1969 годзе, тады там было мала жанчын, я была адзінай на курсе. Але з часам, асабліва ў галіне дакументальнага кіно, з’яўлялася больш і больш жанчын. Больш, чым у мастацкім кіно... Калі я толькі пачынала здымаць свае ўніверсітэтскія фільмы, я працавала ў арганізацыі, якая называлася “Кароткаметражны фільм”, — гэта быў час цэнзуры, калі  было цалкам зразумела, што некаторыя тэмы недапушчальныя, немагчымыя, і ў нас не было шанцу займацца гэтымі тэмамі. Але ў мяне было адчуванне, што важна паказваць жыццё звычайных людзей, як кажуць, тут і цяпер, таму я старалася гэта рабіць, хоць людзі, якіх я здымала, не былі дысідэнтамі ці нейкімі цікавымі ці забароненымі аўтарамі. Яны былі звычайнымі грамадзянамі тагачаснай Чэхіі. Мы намагаліся паказаць звычайныя праблемы, з якімі яны сутыкаюцца ў сваім жыцці.  Але, натуральна, ўвесь час трэба было асцерагацца, з гэтым я сутыкалася, і бывалі вельмі непрыемныя сітуацыі. 

Напрыклад, падчас вучобы я зрабіла фільм пра вёску, якая мусіла быць знесеная, бо ляжала ў даліне, якую планавалі затапіць — каб зрабіць дамбу для забеспячэння Прагі пітной вадой. Я здымала развітанне людзей са сваімі дамамі, і там была сцэна апошняй імшы ў касцёле. Гэты студэнцкі фільм быў абраны да ўдзелу ў фестывалі ў Обэрхаўзэне, горадзе ў тагачаснай Заходняй Германіі. Туды я, натуральна, паехаць не магла — гэта было немагчыма. Паехаў мой прафесар, які, а тады я гэтага не ведала, выразаў з фільма сцэну апошняй імшы ў касцёле, бо яна ідэалагічна не пасавала.

Дзённік

Як вы абіралі тэмы і як лёгка героі пагаджаліся здымацца?

Хэлена Тршэшцікава: Я сапраўды старалася, наколькі гэта было магчыма, здымаць фільмы пра звычайных людзей. Найлепшым прыкладам гэтага быў праект “Сужонскія эцюды”, якія я пачала здымаць у 1980 годзе. Мы здымалі маладыя пары напрацягу пяцёх гадоў з моманту іх вяселля. Пяць гадоў. Людзей выбіралі ў ЗАГСе, куды яны прыходзілі забраніраваць тэрмін рэгістрацыі шлюбу. Адзінай умовай было, каб маладым было паміж 18 і 24 гадамі, каб гэта было іх першае вяселле і каб у іх яшчэ не было дзяцей. Напачатку нам удалося дамовіцца з дзесяццю парамі. Мы пра іх нічога не ведалі — гэта былі абсалютна выпадковыя людзі, якія пагадзіліся ўдзельнічаць у нашым праекце. Потым выявілася, што ў нас няма сродкаў на дзесяць пар, таму ўрэшце мы здымалі шэсць пар і назіралі за іх звычайным жыццём. Спачатку шэсць гадоў, потым праект скончыўся. Праз нейкі час я да іх вярнулася, і мы дагэтуль здымаем, а гэта ўжо сорак пяць гадоў. 

У той час прапанова, кшталту мы будзем вас нейкі час здымаць, была нечым вельмі нязвыклым. Цяпер у Чэхіі ёсць розныя рэаліці-шоў і гэтак далей, куды адбіраюць гледачоў. А тады нічога такога не было. Гэтыя людзі пагадзіліся, і я ўвесь час намагалася захоўваць з імі добрыя стасункі, не раздражняць іх, але разам з тым зняць штосьці цікавае. Я павінна сказаць, што пасля першай часткі, пасля першых шасці гадоў з намі заставаліся ўсе героі. На першым этапе адна пара развялася, і мужчына з гэтай пары праз нейкі час не захацеў працягваць здымкі, але ўсе астатнія былі згодныя, і мы здымаем дагэтуль. Аднак з тым мужчынам, які першым пакінуў гэты праект, я падтрымліваю кантакт, мы часам сустракаемся за кавай, размаўляем, і я ведаю пра яго даволі шмат — проста ён больш не хацеў здымацца. 

Каб доўга здымаць чалавека мусіць быць давер паміж героем і рэжысёрам? Як вам удаецца захоўваць стасункі? 

Хэлена Тршэшцікава: Калі мы пачалі здымаць “Сужонскія эцюды”, усе пары хутка завялі дзяцей. Часам яны жаніліся таму, што жанчына ўжо чакала дзіця, і недзе праз год нашых здымак, калі іхнія дзеткі ўжо нарадзіліся, зацяжарыла і я. І раптам я сама апынулася ў гэтай сітуацыі — цяпер я чакала дзіця. І яны аддавалі мне нейкае дзіцячае адзенне. Яны бачылі, што я жыву гэтак жа, як і яны, што я не нейкі там чалавек з вялікага свету кінематографа, што я звычайная жанчына, якая жыве і вырашае тыя ж праблемы, што і яны. Я думаю, што гэта нас вельмі зблізіла. Я заўсёды імкнулася, каб цягам здымак сярод маіх калег не было таго, што часта бывае сярод кінематаграфістаў — каб людзі не задзіралі нос, не глядзелі на звычайных людзей зверху ўніз… Я хацела, каб мы ўсе былі ў адной лодцы. І таму, відаць, гэта працягваецца так доўга.  

У сваёй творчасці вы закранаеце складаныя тэмы. Гэта і распад сям’і, і жыццё на вуліцы, турма, наркотыкі… Вы часта плачаце, калі здымаеце альбо мантуеце свае фільмы?

Хэлена Тршэшцікава: Cтараюся не плакаць. Натуральна, бываюць моманты, калі мне сапраўды цяжка і кепска, але я стараюся не паказваць гэтага, бо я раблю сваю працу добраахвотна, ніхто мяне не прымушае. Таму я з усіх сіл стараюся рабіць яе так, каб мяне асабіста гэта не разбурала. Каб адзіны эфект гэтага быў у дапамозе гэтым людзям, але пры гэтым каб мяне саму гэта не руйнавала. Я змагаюся з гэтым і зноў, і зноў вяртаюся да працы, і мне здаецца, што пакуль у мяне стае на гэта сіл. 

Дадам, што ад адзінаццаці гадоў я пішу дзённік. І калі мне цяжка, я пішу пра гэта ў дзённік і часткова дзякуючы гэтаму даю рады. Можна сказаць, што мае дзённікі і досвед іх напісання прывялі мяне да метаду часазборнага кіно. 

Як на героях ашых фільмаў паўплывала “аксамітная” рэвалюцыі?

Хэлена Тршэшцікава: Усе ўспрымалі той час вельмі пазітыўна. Некаторыя пачалі займацца бізнэсам і рабіць тое, што раней, за камунізмам, было немагчымым. Яны сталі незалежнымі, не мусілі заставацца на працы, якая ім не падабалася, і маглі спрабаваць рэалізаваць уласныя ідэі ці займацца тым, што ім падабалася. Гэта не заўсёды атрымлівалася, але перамена, па-мойму, была бачнай. Хоць гэта былі звычайныя людзі, а не дысідэнты ці падобныя асобы, у жыцці якіх гэта праявілася значна ярчэй.

Ці засталося ў чэшскім грамадстве нешта ад свядомасці часоў камунізму?

Хэлена Тршэшцікава: Я думаю, гэта залежыць ад узросту і ад таго, колькі чалавек пражыў у камунізме. На мне гэта дакладна пакінула след у тым сэнсе, што я нашмат больш цаню свабоду і выгоды, якія яна прыносіць, магчымасці, якія ў нас ёсць — чым, напрыклад, мае дзеці ці яшчэ маладзейшыя людзі, якія не маюць з чым параўноўваць. Яны вельмі крытычна ставяцца да эпохі, у якой мы жывем, і не могуць уявіць сабе ўсю гэтую сістэму загадаў, забаронаў і абмежаванняў, у якой мы жылі тады і якая нас, натуральна, фармавала. Я асабіста вельмі цаню час, у якім мы жывем.

Папулізм і хлусня

Як вы ацэньваеце змены ў Чэхіі, якія адбыліся пасля падзення камунізму? Чаго вы асабіста чакалі і што з таго, пра што вы марылі, спрааўдзілася?

Хэлена Тршэшцікава: Цяжкае пытанне. Я, натуральна, марыла пра тое, што буду жыць у краіне, дзе няма цэнзуры, дзе я змагу свабодна гаварыць і выказваць свае погляды. Гэта спраўдзілася. Дзе я змагу падарожнічаць, выехаць са сваёй краіны і зноў у яе вярнуцца, пабачыць іншыя краіны, павучыцца ў іх — усё гэта праўда. Але, напэўна, надыйшлі пэўныя сітуацыі, якія мы не маглі сабе ўявіць — гэта барацьба за ўладу, карупцыя і падобныя рэчы, сведкамі якіх мы робімся і якія ўспрымаем негатыўна. Але ў ва мне назаўжды застанецца адчуванне, што тая сітуацыя, у якой мы жывем цяпер, з усімі негатыўнымі аспектамі, якія можна апісаць, у мільён разоў лепшая за тую, у якой я пражыла першую палову свайго жыцця. 

Якія выклікі цяпер стаяць перад чэшскім грамадствам?

Хэлена Тршэшцікава: Выклікаў, натуральна, шмат. Цяпер перад намі стаіць вялікі выклік. Нас чакаюць выбары, і тут трэба не паддацца папулізму, не паддацца палітыкам, якія будуюць сваю праграму праз пільнае назіранне за тым, чаго хоча грамадзянін. І абяцаюць яму ўсё гэта незалежна ад таго, ці магчыма гэта ажыццявіць. Я б хацела, каб было зразумела, што раздаваць людзям адны абяцанні — гэта шлях не ў той бок, хоць у вачах грамадзян гэта выглядае прывабна: вы даведваецеся, што ўсё будзе каштаваць меней, амаль усё, усе праблемы, якія грамадзяне адчуваюць, вельмі хутка вырашацца. Але гэта немагчыма, гэта няпраўда, гэта папулізм. Папулізм і хлусня. А калі да гэтага дадаецца яшчэ і нянавісць да замежнікаў — гэта пазіцыі, якія прэзентуюць некаторыя партыі... Я мушу сказаць, што мне гэта вельмі-вельмі не падабаецца і мяне гэта вельмі злуе. Гэта вельмі кепска. 

Ці можна казаць, што эпоха постсавецкага пад’ёму і веры ў дэмакратыю скончылася? 

Хэлена Тршэшцікава: Я вельмі спадзяюся, што гэтая эпоха не скончылася, і што гэта праява дэмакратыі — тое, што ёсць розныя палітычныя партыі, розныя людзі, розныя погляды, і тое, што мы можам дыскутаваць пра гэта. Магчыма, што ў нейкі момант грамадзянін аддае перавагу партыі, якая, можа, занадта папулісцкая ці негатывісцкая ў адносінах да замежнікаў, і што на нейкі час тут надыйдзе сітуацыя, з якой я не згодная, але гэта адназначна не канец дэмакратыі. Для людзей, якія з гэтым не згодныя, а да іх належу і я, усё яшчэ застаецца магчымасць праявіць сваё меркаванне і адкрыта пратэставаць, калі ў мяне будзе такая патрэба. І ёсць верагоднасць, што ўсё зноў павернецца ў бок такой дэмакратыі, якую я сабе ўяўляю — без папулізму і ксенафобіі. 

Ці можа творца быць па-за палітыкай?

Хэлена Тршэшцікава: Я думаю, што цалкам па-за палітыкай быць немагчыма, але можа існаваць розная ступень адносінаў да палітыкі. Некаторыя мае калегі здымаюць менавіта палітычныя фільмы, і гэта іх мэта — сваімі фільмамі яны намагаюцца будаваць у гледачах нейкае стаўленне да пэўнай палітычнай тэмы. Яны не хаваюць, што стаўленне да палітычных тэмаў — гэта іхні штандар. А ёсць рэжысёры, для якіх гэтыя тэмы — не ключавыя, але нягледзячы на гэта іх палітычны профіль відавочны праз тое, што яны робяць. Як мінімум праз тое, якія тэмы яны абіраюць, хоць яны не зусім дакладна і экспліцытна палітычныя. Значна больш субтыльна, але іх профіль відаць. Я думаю, што быць цалкам апалітычным рэжысёрам немагчыма. І нават тое, што мы жылі ў час камунізму, і тое, што мы тады здымалі, паказвала нашае стаўленне да рэжыму, хай і вельмі ўскосна, але пэўная нязгода з афіцыйнай камуністычнай дактрынай у тых фільмах была, хоць і вельмі слабая. 

План на змену

За апошнія 5 гадоў Беларусь пакінула большасць незалежных кінематаграфістаў. Яны працягваюць здымаць кіно ў эміграцыі. Аднак заўважная іх разгубленасць у тым ліку праз адсутнасць зразумелых крыніц фінансавання. Што б вы ім параілі? 

Хэлена Тршэшцікава: Я жыла пры таталітарным рэжыме, але не была ў эміграцыі. Я здымала і хацела паказаць жыцці звычайных людзей. Калі б я была ў эміграцыі, я б, можа, старалася паказаць працу інтэлігенцыі ў эміграцыі, іх дзейнасць дзеля вызвалення Беларусі. То бок, напрыклад, як жывецца людзям, якія эмігравалі, дзе яны працуюць, наколькі на іх уплывае краіна, у якой яны жывуць, што яны ў гэтай краіне хваляць, да чаго ставяцца крытычна, што б яны хацелі перанесці ў Беларусь, калі там зменіцца рэжым і яны змогуць вярнуцца. Проста рэфлексію ментальнага беларускага свету, хай за мяжой, але ўсё ж беларускага.

Многія беларускія рэжысёры ў сваёй творчасці рэфлексуюць над падзеямі 2020 года. Як доўга варта творцу перажываць траўму?

Хэлена Тршэшцікава: Магчыма, тое, што я скажу, будзе гучаць наіўна. Але калі ўзяць 2020 год і ад’езд у эміграцыю, то, па-мойму, калі б мы ў жанры часазборнага фільма назіралі за пэўнымі людзьмі, то інтэнсіўнасць, з якой яны будуць перажываць гэтую траўму, верагодна, будзе зніжацца. Але разам з тым, праз гэтае зніжэнне, гэта ўжо будзе не траўма 2020 года,  а план на змену. І вось гэтая трансфармацыя траўмы ў план, у нейкія роздумы, актыўныя роздумы, калі чалавек заняты не толькі траўмай — то бок не сядзіць вось так, не трымаецца за галаву і не думае, як жыць далей. Я ведаю, што гэта гучыць наіўна, але ў мяне таксама ёсць нейкі досвед. 
Наперад прашу прабачэння, гэта мой спрошчаны погляд чалавека, які не зусім глыбока ў тэме і ў беларускіх праблемах, але я б, напрыклад, засяродзілася на Святлане Ціханоўскай і кожныя 3 месяцы ці паўгода наведвала б яе і пытала, чым яна цяпер займаецца, пра што думае, а праз паўгода зноў, і зноў, і гэтак далей. І зрабіла б такі фільм, які б паказваў, як гэтая жанчына разважае, як яна жыве, як яна сустрэлася са сваім мужам, што гэта за адчуванні пасля такога доўгага перыяду, які яны пражылі. Яна можа сказаць: “Не, я не хачу, каб мяне здымалі”, тады хтосьці іншы. Я б паспрабавала. 

“Ты дурань!” 

А як доўга чэхі перажывалі траўму, пакінутую камуністамі?

Хэлена Тршэшцікава: Залежала ад лёсу дадзенага чалавека — якім было ягонае жыццё за камуністамі. Адзін выпадак — людзі, якія былі за кратамі з палітычных прычынаў, іншны —  дзеці людзей, якіх у 50-х гадах пакаралі смерцю, а яны жылі далей. Я думаю, што гэта дакладна былі больш складаныя перажыванні, чым у звычайных людзей, таму што сёння да 10 адсоткаў людзей гатовыя галасаваць за камуністаў. Верагодна, гэта людзі, якія перакананыя, што ў перыяд камунізму нам жылося добра. Для мяне гэта абсалютна незразумелая думка, але гэта так… Я вельмі доўга перапрацоўвала тое, як змяніліся пэўныя завядзёнкі, што сапраўды не трэба больш баяцца казаць нейкія рэчы перад незнаёмымі людзьмі. Што можна цалкам свабодна выказвацца, у найгоршым выпадку вам нехта скажа: “Ты дурань!” Гэта самае страшнае, што можа здарыцца. І я думаю, што людзі майго пакалення заўжды будуць насіць гэта ў сабе і ніколі ад гэтага не пазбавяцца. Я думаю, што гэта пэўны жыццёвы досвед, які прыходзіць у дзяцінстве і маладосці і ў вялікай ступені фармуе чалавека.

Напрыклад, у 68-ым годзе, калі сюды ўварваліся рускія танкі (а перад гэтым, у 68-ым годзе сітуацыя крыху разняволілася), улетку я працавала няняй у Заходняй Германіі. Там мяне заспеў прыход рускіх танкаў. У мяне была сяброўка-францужанка, якая таксама глядзела дзяцей. У яе быў сябра-студэнт, і яна сказала мне: “Нашыя студэнты арганізуюць вялікую дэманстрацыю супраць уварвання рускіх у Чэхію. Прыходзь на дэманстрацыю, ты б магла там выступіць”. Я пайшла туды, я была абсалютна зламаным чалавекам, для якога рассыпаўся ўвесь свет, калі ўбачыла па тэлевізары, як перад нашым домам на Вацлаўскай плошчы ездуць танкі — мяне гэта проста забіла. Я прыйшла туды і спрабавала сказаць пра гэта. У мяне было адчуванне, што яны робяць выгляд, што разумеюць мяне, але насамрэч яны мяне зусім не разумелі. Яны зусім не маглі ўявіць сабе маіх перажыванняў, і здавалася, што яны больш за ўсё чакаюць, калі дэманстрацыя скончыцца і мы ўсе разам як след нап’емся. 

Гэты досвед застаўся ўва мне, і я не магу аддзяліць гэтае перажыванне ад сваёй асобы. Я вельмі цяжка гэта перажывала, а праз паўгода Ян Палах учыніў акт самаспалення. Мяне гэта вельмі шакавала, бо ён быў амаль мой аднагодка, на некалькі гадоў старэйшы. І тады мы з маёй найлепшай сяброўкай далі сабе абяцанне назаўжды, што ніколі, ніколі, ніколі не ўступім у камуністычную партыю і ніколі не будзем сустракацца з камуністам. І мы яго датрымалі. 

Не здавацца

Вы маглі сабе ўявіць, што ў 2025 годзе над Еўропай будуць лётаць русскія дроны?

Хэлена Тршэшцікава: Тое, што вайна сюды вернецца, яна будзе блізка, я доўга не магла сабе ўявіць. І нават мушу сказаць, што ў 2014 годзе, калі рускія адхапілі Крым і частку Украіны, я не магла падумаць, што можа быць эскалацыя. У мяне было адчуванне, што гэта руская ненажэрнасць, але я не чакала, што яны пойдуць далей. І тое, што здарылася ў лютым 2022 года, мяне вельмі шакавала, і я вельмі перажываю. Дзякуючы ўласнаму досведу, мяне гэта сапраўды вельмі моцна закранае. 

У мяне ёсць дзве студэнткі з Украіны, і яны, натуральна, здымаюць ва Ўкраіне, таму я бачу ўсё і з іх пункту гледжання. Адна з іх з Ліману, і яе фільм — пра паездку ў месцы дзяцінства. Яна прыехала ў пустую кватэру, дзе ўзяла нейкую сямейную ікону, якую хацела ўратаваць. Да фронту адтуль 10 кіламетраў, і вось яна прыязджае, заходзіць у свой дзіцячы пакой і з’язджае з той іконай у Кіеў… Таму я вельмі добра іх разумею. Я думаю, што тое, праз што мы прайшлі, пакінула ў нас след. Хоць сітуацыя была іншай, але пэўны тып адчуванняў у нас застанецца назаўжды.

Што нам рабіць з крызісам надзеі, які апанаваў свет і наш рэгіён?

Хэлена Тршэшцікава: Гэта файны выраз — крызіс надзеі. Я думаю, што нам нельга здавацца… Калі я ўяўляю сабе нашых палітычных супернікаў, я думаю, што іхняя мэта — падавіць нас. Каб мы махнулі на ўсё рукой і жылі свае маленькія жыцці, не азіраліся вакол сябе і нічога не крытыкавалі. Каб мы былі радыя, што можам купіць хлеба, і маўчалі. І мы не павінныя гэтага дапусціць. Я думаю, што нашая надзея мусіць палягаць у перакананні, што нельга здавацца. І што гэта павінна быць заўсёды, у любых акалічнасцях. Гэта лёгка сказаць, але часам гэта вельмі цяжка зрабіць, і ўсё ж, па-мойму, гэтае перакананне павінна ў нас прысутнічаць. Нельга здавацца. Я ведаю, што гэта выглядае так, быццам я тут вам нешта вярзу, у мяне ёсць дах над галавой і праца, але ў маім жыцці былі моманты, калі ўсё было па-іншаму, і дагэтуль, натуральна, бываюць сітуацыі, калі мяне ахоплівае адчай праз нейкія жыццёвыя акалічнасці, але я кажу сабе: я не здамся, я не здамся, я не здамся. Я б хацела пра гэта крычаць. Не здавацца.