"Прылятае кожную секунду": як жыве ўкраінскі Херсон летам 2025-га

15 верасня Аляксандр Лукашэнка прыняў кіраўніка акупацыйнай адміністрацыі Херсонскай вобласці Уладзіміра Сальда — каб абмеркаваць "узмацненне супрацоўніцтва і абмяняцца вопытам у прамысловай і сельскагаспадарчай сферах".

Расія акупавала частку Херсонскай вобласці Украіны ў 2022 годзе — у першыя месяцы пасля ўварвання. У верасні 2022 года там прайшоў "рэферэндум", паводле вынікаў якога рэгіён увайшоў у склад Расійскай Федэрацыі. Пасля гэтага ўкраінскія войскі перайшлі ў контрнаступленне і вызвалілі Херсон. Але акупацыйная армія тут, побач — за ракой.

"У любы момант яны могуць дабіць мост да канца. І ў любы момант могуць накрыць" градамі", артылерыяй. Прылятае кожную секунду", — кажа Максім за рулём браніраванага мікрааўтобуса.

Эвакуацыйная машына з карэспандэнтамі выдання "Навіны Данбаса" імчыць па вуліцах сярод разбураных дамоў. Аналізатар дронаў сігналізуе аб небяспецы ў небе. Расійскіх беспілотнікаў над намі больш, чым птушак. У валанцёраў не змаўкаюць тэлефоны — заяўкі на выезд з небяспечнай зоны паступаюць адна за адной. Колькі людзей удалося вывезці, валанцёры ўжо нават не лічаць.

У пачатку жніўня расійская авіяцыя нанесла некалькі ўдараў па адзіным аўтамабільным мосце праз раку Кашавая. Ён злучае мікрараён Карабел з асноўнай часткай Херсона. Пакуль па мосце яшчэ можна праехаць, але калі абстрэлы працягнуцца — раён Карабел будзе цалкам адрэзаны ад горада.

Карабел у Херсоне ўсе называюць Востравам. З усіх бакоў ён акружаны вадой. Гэты раён першым пачалі абстрэльваць расійскія войскі пасля дэакупацыі горада і менавіта ён больш за ўсё пацярпеў пасля падрыву дамбы Кахоўскай ГЭС. У чэрвені 2023 года ўзровень вады тут дасягаў 8 метраў. Былі затопленыя ўсе ніжнія паверхі шматпавярховак і знішчаныя ўсе прыватныя дамы. У адзін момант людзі засталіся ні з чым і вымушаныя былі пачынаць жыццё нанова. З утульнага раёна, які лічыўся элітным, Востраў ператварыўся ў дэкарацыі да фільма пра апакаліпсіс. Да поўнамаштабнага ўварвання РФ тут працавалі 3 школы, 5 дзіцячых садкоў, 4 заводы. Раён быў і індустрыяльным, і рэкрэацыйным. Будавалі лецішчы, загаралі на пляжах, плавалі на яхтах і лодках. З кранаў цякла чыстая пітная вада.

Цяпер абстрэлы не сціхаюць. З артылерыі, танкаў, мінамётаў. Кожны дзень фіксуюць атакі FPV і іншых варожых дронаў. Вуліцы выглядаюць апусцелымі. Амаль усе вокны забітыя фанерай, электраправады вісяць да зямлі. У дварах — драбы згарэлых машын. Каля пад'ездаў валанцёраў ужо чакаюць мясцовыя жыхары. З сабой у іх толькі некалькі сумак з самым неабходным.

"Нічога, усе мы табе дакупім, усё ў цябе будзе новае. Хай усё тое застаецца ў мінулым", — жанчына дапамагае пасадзіць у эвакуацыйную машыну сваю маці.

Бабулі ўжо 89 гадоў, яна пакутуе з дэменцыі. Дачка распавядае, што ўжо забірала яе ў больш бяспечны раён, але тая моўчкі вярнулася дадому. Назад на Востраў.

"Яна рана раніцай сабралася. Сняданак я ёй прыгатавала — а яе ўжо няма. Знайшла маршрутку, кіроўца давёз яе проста да дома. Ну што я магу зрабіць? Цяпер дакладна ні адзін кіроўца не павязе", — кажа жанчына.

Цяпер на Карабел аўтобусы не ходзяць. Няма ні святла, ні газу. З вадой праблемы пачаліся яшчэ пасля падтаплення — пітную завозілі камунальнікі і валанцёры. Своечасова наладзіць камунікацыі немагчыма з-за пастаянных абстрэлаў. Апошнія паштовыя аддзяленні зачыніліся. Раней тут працавалі крамы і невялікі рынак. Цяпер завозіць прадукты — велізарная рызыка.

У мабільнай хованкі сваёй чаргі на эвакуацыю чакае невялікая група людзей. Сярод іх — Таццяна. Ёй даводзіцца другі раз пакідаць свой дом. У першы раз яна з'язджала два гады таму, падчас падтаплення. Калі вада сышла, вырашыла вярнуцца. Таццяне 68 гадоў. На пытанне, як яна спраўлялася з побытам, смяецца:

"Як і ўсе, нас тут шмат такіх. Не хацелі з'язджаць, але баімся заставацца. Сястра ўжо эвакуіравалася-у яе нічога не засталося. Жыла на Нафтагавані, за Гідрапаркам. Там усё і затапіла, і выгарэла. Нічога ўжо няма. Зараз я да яе паеду, будзем разам у інтэрнаце. Яна там ужо больш за год", — распавядае жанчына.

Страх, што расейцы канчаткова знішчаць мост, прысутнічаў увесь час. Таццяна кажа, што кожны раз, выязджаючы ў горад, малілася — абы не разбамбілі і засталася магчымасць вярнуцца. Але з'язджаць з Херсона і цяпер не збіраецца, нягледзячы на пастаянную пагрозу.

"Мы чакаем лепшых часоў. Як толькі з'явіцца магчымасць, будзем вяртацца дадому. Як толькі дадуць дабро — дык адразу", — спадзяецца Таццяна.

"На жаль, ёсць людзі, якія адмаўляюцца выязджаць, застаюцца там. Мы ім тлумачым: калі не стане моста — ніхто іх ужо не зможа выцягнуць. Толькі праз раку лодкай, а гэта жывая мэта для расіянаў. І перадачкі праз ваду ніхто вазіць не будзе. У нас у Антонаўцы таксама дагэтуль людзі сядзяць. Хацелі заставацца толькі дома. А цяпер туды не могуць ні ваду, ні дапамогу завезці і пачалі прасіць, каб мы іх забралі. Але мы ўжо не можам. Чакаем непагадзі, узгадненняў, толькі тады рызыкуем заязджаць. Але туды ўсё-ткі прасцей. Так, дроны, абстрэлы, "пялёсткі", але моста няма — суцэльная дарога", — распавядае Максім, валанцёр арганізацыі "Сильні, бо вільні".

Эвакуацыйны мікрааўтобус ужо не раз даводзілася рамантаваць — то на аскепкі ад авіябомбаў і снарадаў траплялі, то падрываліся на супрацьпяхотных мінах. Гэты браніраваны "Фольксваген" для валанцёраў неацэнны.

"Пакуль ёсць магчымасць — будзем забіраць", — запэўнівае валанцёр Расціслаў. Эвакуацыяй ён займаецца ўжо некалькі гадоў. Збірае заяўкі, трымае сувязь з вайскоўцамі, самастойна едзе ў самыя небяспечныя раёны горада і вобласці.

Сабраўшы поўны аўтобус людзей, валанцёры адпраўляюцца ў пункт прызначэння. Па тэлефоне іх суправаджаюць вайскоўцы — адсочваюць сітуацыю ў небе. Хуткасць змяншаюць, толькі дабраўшыся да мацерыковай часткі горада. У гэты ж час расіяне абстрэльваюць цэнтральны раён, даводзіцца мяняць маршрут.

На месцы эвакуяваных рэгіструе гарадская адміністрацыя, прапануюць ежу і ваду, прадастаўляюць часовы прытулак. Большасць эвакуяваных — пенсіянеры.

Сустракаем і сям'ю з двума маленькімі дзецьмі. Ім пашанцавала больш за іншых — змаглі забраць максімум рэчаў і выехаць на ўласнай машыне. Далей сям'я паселіцца ў Зеленаўцы, гэта прыгарад Херсона. Там іх ужо чакае дом сяброў, якія выехалі за мяжу. Пытаюся, ці не страшна заставацца, бо сітуацыя з абстрэламі там мала адрозніваецца ад іншых раёнаў.

"У Зеленаўцы, мясцовыя кажуць, значна цішэй. Усё ж такі не Востраў — там наогул баяліся выходзіць. Тут праца, далёка не ўцячэш ад яе", — адказвае Таццяна, трымаючы на каленях скрынку з катом.

Насупраць бачу пару таксама з гадаванцам, чорным катом Лео. Рэчаў у іх зусім няшмат — пару сумак і заплечнік. Мужчыну клічуць Мікалай. Ён распавядае, што ўжо пасля эвакуацыі паспеў вярнуцца на Востраў за некаторымі забытымі ў кватэры рэчамі. Прыйшлося ісці пешшу праз чыгуначны мост.

"Страшна было, вядома. Чыгуначны таксама пашкоджаны абстрэламі, прылёты былі. Дайшлі сяк-так, дабраліся. Прайсці можна, але дронаў вельмі шмат. І не ведаеш — выведвальныя яны ці з боепрыпасамі. У апошні час іх на Востраве цемра, вось сёння раніцай "Градамі" накрылі. Калі ж яны вымруць...", — стомлена ўздыхае Мікалай. Пакідаю іх чакаць рэгістрацыі.

Наогул на Востраве працягваюць заставацца каля 240 чалавек. Усяго з пачатку жніўня валанцёры, паліцыя і мясцовая адміністрацыя эвакуявалі каля 1700 чалавек, сярод іх 56 дзяцей і 170 маламабільных грамадзян. Не ўсе яны з'ехалі за межы горада. Хтосьці пасяліўся ў шэлтэры, хтосьці па стане здароўя знаходзіцца пад наглядам у бальніцы. Некаторыя пераехалі да сяброў або сваякоў у больш бяспечныя раёны.

Такімі ў Херсоне лічацца толькі два — Таўрычны і Шуменскі. У апошнім ужо знаёмая нам арганізацыя "Сільні, бо вільні" адкрыла дзіцячы цэнтр. У хованцы абсталявалі класы, майстэрні, гульнявая і спартыўная залы. З дзецьмі працуюць псіхолаг, дэфектолаг І рэабілітолаг. Тут яны могуць вучыцца шыць, маляваць, займацца дзюдо і лёгкай атлетыкай. Але самае галоўнае — мець зносіны.

"Псіхіка ўжо адаптавалася да таго, што могуць быць выбухі. Дзеці гэта разумеюць. Яны ведаюць, як сабрацца, што не трэба панікаваць. Яны ведаюць правілы бяспекі. Але часам ім цяжка канцэнтравацца на фоне гэтых гучных гукаў. Яны рэагуюць вастрэй. Гэта паўплывала на іх стан. Некаторыя дзеці сталі палахлівымі. Мы спрабуем іх трохі адаптаваць. Некаторыя не хочуць, напрыклад, доўга быць у грамадстве. Цяпер у нас жыццё прадугледжвае больш часу ў хованках або дома. Сацыялізацыя — у прыярытэце нашай працы. Калі яны знаходзяць агульную мову з аднагодкамі — гэта ўжо выхаваўчы і развівальны момант", — распавядае кіраўнік гурткоў Юлія Грыцэнка.

Па словах Юліі, рытм жыцця ў Херсоне непрадказальны. Немагчыма цалкам спланаваць дзень — усё мяняюць расийскія абстрэлы. Прагулкі на вуліцы залежаць ад сітуацыі. У цэнтры займаецца 80 дзяцей, і большасць з іх не ведаюць, што такое навучанне афлайн за школьнымі партамі.

"Хацелася проста зрабіць дзяцей хоць крыху больш шчаслівымі. Калі заняткі толькі пачаліся, дзецям было страшна. Яны адвыклі ад зносін. Кавід, потым вайна. Дзеці заходзілі, плакалі, спачатку не хацелі. А цяпер, калі за імі прыходзяць бацькі, яны кажуць: "Ну чаму так рана". Яны не хочуць сыходзіць, знайшлі тут сяброў. Мы арганізавалі клас, ёсць дашкольная праграма. Зараз хочам развіваць далей — інфарматыка, англійская мова, робататэхніка, дай бог, будзе. Хочам, каб дзеці развіваліся рознабакова. Каб у іх быў выбар, каб яны займаліся тым, што ім падабаецца", — дзеліцца Ігар Чорны, кіраўнік валанцёрскай арганізацыі "Сильні, бо вільні".

Эвакуацыяй і дапамогай Ігар пачаў займацца яшчэ падчас акупацыі Херсона. Пасля вызвалення горада маштабы выраслі, напрамкі пашырыліся, каманда павялічылася. Убачыўшы, што ў прыфрантавым горадзе ўсё ж застаюцца дзеці — па афіцыйных дадзеных, каля 5 тысяч — у Ігара з'явілася ідэя стварыць для іх адукацыйную прастору. Побач ён уладкаваў і спартыўную залу, куды могуць хадзіць і бацькі, і ўсе жадаючыя.

"Нашы валанцёры зрабілі ўсё сваімі рукамі. Ёсць нармальная вентыляцыя, дзяўчатам яшчэ трэнажоры паставім, абновім, стэпы будуць, тэлевізар знойдзем на сцяну. Наша адміністратар Олена аднаўляецца пасля ранення. Робіць тут практыкаванні, іншыя дзяўчаты таксама могуць прыходзіць", — паказвае зала валанцёр.

Распавядаючы пра свае планы і мары, Ігар прыкметна ажыўляецца. Вочы ззяюць, стомленасць знікае. Пачуўшы маю заўвагу пра гэта, усміхаецца: "Гэта сапраўды так, матывацыя ўсё ж ёсць". У вялікай зале з татамі паказвае на сцяну:

"Хачу зрабіць тут мемарыял. У нас ёсць шмат хлопцаў, якія ўжо загінулі. Мой сябар выратавальнік Міхаіл, валанцёр Алег, іншыя мясцовыя хлопцы. Яны былі спартоўцамі, хачу размясціць тут іх фота, узнагароды. Сем'і далі дабро перадаць. Дзеці павінны раўняцца не на нейкіх зорак, а разумець, што героі-гэта звычайныя хлопцы, такія ж, як яны".

У Херсоне амаль усё актыўная жыццё адбываецца пад зямлёй. У хованках займаюцца спортам, вучацца, глядзяць фільмы і канцэрты. Культурнае жыццё кіпіць нягледзячы ні на што. Абласны тэатр імя Куліша ставіць спектаклі. На сцэне ў хованцы выступаюць артысты, паэты і стэндап-комікі, якія ўключаюць Херсон у свае гастролі.

На базе медустаноў дзейнічаюць падземныя шпіталі. У хованках аперуюць пацыентаў, прымаюць роды, праводзяць рэабілітацыю. Усё гэта адбываецца пад пастаянным агнём з акупаванага левага берага. Менавіта колькасць абстрэлаў вызначае паняцце "бяспечнага" раёна. Як кажуць херсонцы, гэта калі прайшоў хоць бы адзін дзень без прамых трапленняў ў жылыя кварталы. А што тычыцца дронаў — сітуацыя яшчэ горшая. Іх атакі за апошнія паўгады ўзмацніліся шматкратна. Не засталося ніводнага раёна, куды б не даляталі расійскія беспілотнікі.

Пакуль горад фактычна жыве пад зямлёй, на паверхні вуліцы ператвараюцца ў тунэлі. Каб абараніцца ад дронаў, на асноўных дарогах камунальнікі нацягваюць сеткі. У першую чаргу там, дзе атакі найбольш інтэнсіўныя. Гэта Дняпроўскі раён горада, частка цэнтральнага і траса М14 Нікалаеў — Херсон.

Па дадзеных Херсонскай АВА, ад нападаў дронамі і іншымі БПЛА з пачатку года пацярпела больш за 1050 чалавек. Звыш сотні загінулі, сярод іх дзіця. Кожны тыдзень фіксуецца ў сярэднім каля 2 тысяч ужыванняў FPV. Больш за 600 толькі ў абласным цэнтры. Большая частка знішчаецца або душыцца сродкамі радыёэлектроннай барацьбы. Працуе мноства мабільных груп, якія збіваюць варожыя беспілотнікі. Але ўсё часцей расіяне выкарыстоўваюць дроны на оптавалакне, і менавіта сеткі, са слоў вайскоўцаў, застаюцца адзіным процідзеяннем.

У такіх рэаліях, усяго за некалькі кіламетраў ад акупантаў, Херсон жыве ўжо трэці год. Гэта горад кантрастаў, дзе пад грукат выбухаў абедаеш ва ўтульнай кавярні, а ў гэты ж час у іншым раёне валанцёры спрабуюць забраць параненых і целы загінулых. Чорнае і белае, жыццё і смерць. Дзіўна чыстыя вуліцы, падстрыжаныя газоны і квітнеючыя клумбы на фоне разбураных дамоў.

Чуецца далёкі выбух, свіст і ўдар снарада. Паміж імі — секунды. Падаюць аскепкі і выбітае шкло. Машыны хаваюцца ў двары, людзі знікаюць, хто куды. Пасля шасці такіх выбухаў надыходзіць доўгачаканая цішыня. Крама аднаўляе працу, адкрываецца каса. Херсон працягвае жыць.

Пры падтрымцы Медыясеткі