Усё пад кантролем. Як стужка “Пад шэрым небам” расказвае пра рэпрэсіі ў Беларусі

З пятніцы, 28 сакавіка, у абмежаваным кінатэатральным пракаце Польшчы з’явілася стужка “Пад шэрым небам” рэжысёркі Мары Тамковіч. Ігравую драму, натхнёную лёсам сям’і беларускіх журналістаў і палітвязняў Кацярыны Андрэевай і Ігара Ільяша, пакажуць як мінімум у 13 гарадах краіны (Варшаве, Быдгашчы, Гдыні, Лодзі, Катавіцах, Кракаве, Новых Сончах, Познані, Вроцлаве, Слупску, Беластоку, Коніну, Чэхавіцах-Дзядзіцах і інш.). Аўтары заклікаюць польскіх гледачоў пісаць у кінатэатры сваіх гарадоў з прапановай там паказаць стужку.

Кінааглядальнік Еўрарадыё Тарас Тарналіцкі, другі раз адгледзеўшы стужку,  расказвае, як фільм праз адну прыватную драму апавядае пра ўсю глыбіню кантролю і рэпрэсій у сучаснай Беларусі.

***

Не па-восеньску трывожны Мінск.

У таксі, дзе ўжо сядзіць дзяўчына ў чорнай супрацькавіднай масцы, падсаджваецца яшчэ адна — з вялікай чорнай торбай для тэлекамеры. Класці яе ў багажнік яна адмаўляецца. Логіка яе паводзінаў відавочная: калі раптам аўто спыняць сілавікі, тэхніку абавязкова канфіскуюць.

Такі сцэнар дапусціць нельга — дзяўчаты імчацца да шматпавярховіка на Чарвякова, дзе хутка адбудзецца фінал апошняга для Мінска вялікага мітынгу “Я выходжу”, прысвечанага памяці нядаўна забітага актывіста Рамана Бандарэнкі.

Алена і Воля — журналісткі тэлеканала “Белсат”, якія вядуць стрым з канспірацыйнай кватэры. Іх эфір паглядзяць сотні тысяч беларусаў. Але брутальны разгон пратэстоўцаў у жывым эфіры не стане канцом рэжыму Лукашэнкі, але пачне працяглыя пакуты саміх журналістак і іх сваякоў.

Менавіта з гэтай драматычнай сцэны пачынаецца “Пад шэрым небам” — паўнаметражны дэбют беларускай рэжысёркі Мары Тамковіч, якая ўжо шмат гадоў жыве і працуе ў Польшчы. Гэты ж эпізод цалкам прысутнічаў і ў яе ранейшай кароткаметражцы 2022 года “У жывым эфіры”. Там гераіні прымаюць рашэнне працягваць стрым, праз што іх хутка знаходзяць і арыштоўваюць сілавікі.

Аднак у ігравой карціне “Пад шэрым небам” няма былога гераічнага пафасу. Наадварот, Тамковіч дэканструюе гераізм, паказваючы балючую рэчаінасць — тое, якую цану плацяць беларусы, што кідаюць выклік аўтарытарнай уладзе.

У гісторыі змяняецца не толькі настрой, але і галоўны герой. Глядач сочыць за Іллёй Ігаравым, якога сыграў літоўскі актор Валянцін Навапольскі. Ён — голас розуму, муж, які спрабуе ўратаваць каханую жонку Алену Антонаву (як і ў “У жывым эфіры”, ролю выканала беларуская акторка Аляксандра Вайцаховіч) ад непазбежных рэпрэсій. 

Спачатку Ілля дарэмна ўгаворвае жонку пакінуць небяспечны Мінск, а калі яе ўсё ж затрымліваюць, ідзе на ўсё, каб вызваліць яе з-за кратаў. Але яго намаганні плёну не прыносяць.

Для беларусаў, якія чытаюць гэты тэкст, гэта не стане спойлерам. Па-першае, фільм натхнёны рэальным стрымам “Белсата”, які адбыўся 15 лістапада 2020 года на “плошчы Перамен”. Па-другое, гісторыя Іллі і Алены грунтуецца на лёсах журналістаў Кацярыны Андрэевай і Ігара Ільяша, якія цяпер абое за кратамі па сфабрыкаваных палітычных справах.

Проста логіка рэжыму Лукашэнкі зразумелая многім суайчыннікам — той не спыніцца ні перад чым, каб захаваць кантроль над краінай. Барацьба з гэтым Левіяфанам немагчымая — можна або скарыцца, або не. У другім выпадку магчымасцяў няшмат: эміграцыя ці рэпрэсіі.

Тамковіч, якая сама з журналісцкай сям’і і на золку кар’еры працавала на Еўрарадыё, добра разумее гэтую рэальнасць і сумленна яе паказвае. “Пад шэрым небам” сугучны яшчэ аднаму яе фільму — “Дачка”, дзе бацька згвалтаванай дзяўчыны спрабуе дабіцца справядлівасці ў бяздушнай польскай бюракратыі, а не знайшоўшы яе, узвальвае цяжар пакарання на ўласныя плечы.

Ілля ў “Пад шэрым небам” таксама змагаецца за права Алены, выкарыстоўваючы легальныя метады: судовую сістэму і медыя. Але ў Беларусі, дзе законы працуюць толькі на карысць улады, гэта выглядае бессэнсоўна. Застаецца толькі піць каньяк і горка ўсміхацца пад беспрасветнае рэгі “Я нарадзіўся тут” у выкананні Змітра Вайцюшкевіча.

Беспрасветны настрой — галоўны інструмент гэтай шэрай і герметычна цеснай стужкі. Для яе стварэння аўтары выкарыстоўваюць шэрую карэкцыю колеру, адмаўляюцца ад саўндтрэка і прыглушаюць экспрэсіўную ігру актораў — плач адчаю Іллі ў адной са сцэн наўмысна пераводзяць у расфокус. 

“Пад шэрым небам” мэтаскіравана зроблены па-еўрапейску далікатна і стрымана, бо іначай у сённяшнім кантэксце досведу беларускіх палітвязняў не адчуеш. Спробы акцэнтаванай эксплуатацыі, якія ёсць у “Мінску” расійскага рэжысёра Барыса Гуца і так і не паказаным серыяле “Акрэсціна” Андрэя Курэйчыка, успрымаюцца гледачамі ў штыкі — а без аголенай эмпатыі да траўматычнага досведу ніяк не падключыцца. 

Сем сутак арышту ператвараюцца ў два месяцы, потым — у два гады, а за імі — у восем. І гэты працэс нічога не можа спыніць, нават спроба пайсці на кампраміс з уладамі і няўдала запісаць пакаяльнае відэа аказваецца правалам. “Пад шэрым небам” фіксуе, як сістэма паступова зжырае сваіх грамадзян і ў гэтым працэсе ёй нічога немагчыма супрацьпаставіць. 

На эфект пражывання грае і зробленая аўтарамі стаўка на рэалізм. Фільм у дэталях не рэканструюе адносін Андрэевай і Ільяша, але вельмі блізка яго пераказвае, насычаючы аповед пазнавальнымі момантамі, разыгранымі акторамі без словаў, з дапамогай пераважна гуку. 

Вось Алена перад ад’ездам на стрым надзявае некалькі майткоў, бо магчымасць трапіць у СІЗА застаецца цалкам рэальнай. А вось ужо Ілля, паглядзеўшы ў дзвярное вочка, пачынае шалённа мітусіцца, надзяваючы на сябе цёплыя рэчы — бо за дзвярыма чакае група амапаўцаў. І гэта пад нарастальнае грукатанне ў дзверы.

Ёсць у фільме і цалкам дакументальныя сцэны са стрымаў Кацярыны Андрэевай, якія, з аднаго боку, працуюць на карысць фільму, а з іншага — яго цалкам перамагаюць, бо верагоднасць рэальнага жыцця не ў стане перамагчы нават найбольш вытанчана прыдуманая ігравая гісторыя. 

Не хапае фільму і пэўнай драматургічнай завершанасці — гісторыя так хутка перарываецца, што ў пэўны момант ловіш сябе на думцы, што варта было нешта прыдумаць, каб аповед заканчваўся не толькі судом з чарговым прысудам Алене. Але жыццё, як і кіно, не мусіць быць такім, якім мы хочам яго бачыць.

Як відаць, гледачам “Пад шэрым небам” дакладна не прынясе палёгкі. Як і не дапаможа палітычным актывістам, прыхільнікам стратэгіі ціску ці дамоўленасцяў з рэжымам знайсці адказ на пытанне вызвалення палітвязняў. Тамковіч не прапануе вырашэння гэтай чуллівай і на гэты момант фактычна невырашальнай праблемы.

У стужкі іншая, калі можна так казаць, місія. Мовай ігравога кіно аўтары падсвечваюць нябачны бок практыкі палітычнага закладніцтва, у якое трапляюць не толькі грамадска актыўныя беларусы, але і іх сваякі: браты, сёстры, бацькі, дзеці. І гэты фокус не менш важны, чым разуменне, што людзі пакутуюць за кратамі.

Хацелася б, каб такога шчырага сацыяльнага кіно было болей. Вось толькі дзе знайсці грошы на яго стварэнне ў сённяшнія складаныя часы, рашуча не зразумела.

Адзнака Еўрарадыё: 6/10